มิจฺฉากถา

อถ นํ โทวาริโก หุตฺวา นิสินฺโน กาณาริฏฺโฐ ตถา กิลเมตฺวา อานียมานํ ทิสฺวา ปฏิมคฺคํ คนฺตฺวา ‘‘สุโภค, มา วิเหฐยิ, พฺราหฺมณา นาม มหาพฺรหฺมุโน ปุตฺตาฯ สเจ หิ มหาพฺรหฺมา ชานิสฺสติ, ‘มม ปุตฺตํ วิเหเฐนฺตี’ติ กุชฺฌิตฺวา อมฺหากํ สกลํ นาคภวนํ วินาเสสฺสติฯ โลกสฺมิญฺหิ พฺราหฺมณา นาม เสฏฺฐา มหานุภาวา, ตฺวํ เตสํ อานุภาวํ น ชานาสิ, อหํ ปน ชานามี’’ติ อาหฯ กาณาริฏฺโฐ กิร อตีตานนฺตรภเว ยญฺญการพฺราหฺมโณ อโหสิ, ตสฺมา เอวมาหฯ วตฺวา จ ปน อนุภูตปุพฺพวเสน ยชนสีโล หุตฺวา สุโภคญฺจ นาคปริสญฺจ อามนฺเตตฺวา ‘‘เอถ, โภ, ยญฺญการกานํ โว คุเณ วณฺเณสฺสามี’’ติ วตฺวา ยญฺญวณฺณนํ อารภนฺโต อาห –

[905]

‘‘อนิตฺตรา อิตฺตรสมฺปยุตฺตา, ยญฺญา จ เวทา จ สุโภค โลเก;

ตทคฺครยฺหญฺหิ วินินฺทมาโน, ชหาติ วิตฺตญฺจ สตญฺจ ธมฺม’’นฺติฯ

ตตฺถ อนิตฺตราติ สุโภค อิมสฺมิํ โลเก ยญฺญา จ เวทา จ อนิตฺตรา น ลามกา มหานุภาวา, เต อิตฺตเรหิ พฺราหฺมเณหิ สมฺปยุตฺตา, ตสฺมา พฺราหฺมณาปิ อนิตฺตราว ชาตาฯ ตทคฺครยฺหนฺติ ตสฺมา อคารยฺหํ พฺราหฺมณํ วินินฺทมาโน ธนญฺจ ปณฺฑิตานํ ธมฺมญฺจ ชหาติฯ อิทํ กิร โส ‘‘อิมินา ภูริทตฺเต มิตฺตทุพฺภิกมฺมํ กตนฺติ วตฺตุํ นาคปริสา มา ลภนฺตู’’ติ อโวจฯ

อถ นํ กาณาริฏฺโฐ ‘‘สุโภค ชานาสิ ปน อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต’’ติ วตฺวา ‘‘น ชานามี’’ติ วุตฺเต ‘‘พฺราหฺมณานํ ปิตามเหน มหาพฺรหฺมุนา นิมฺมิโต’’ติ ทสฺเสตุํ อิตรํ คาถมาห –

[906]

‘‘อชฺเฌนมริยา ปถวิํ ชนินฺทา, เวสฺสา กสิํ ปาริจริยญฺจ สุทฺทา;

อุปาคุ ปจฺเจกํ ยถาปเทสํ, กตาหุ เอเต วสินาติ อาหู’’ติฯ

ตตฺถ อุปาคูติ อุปคตาฯ

พฺรหฺมา กิร พฺราหฺมณาทโย จตฺตาโร วณฺเณ นิมฺมินิตฺวา อริเย ตาว พฺราหฺมเณ อาห – ‘‘ตุมฺเห อชฺเฌนเมว อุปคจฺฉถ , มา อญฺญํ กิญฺจิ กริตฺถา’’ติ, ชนินฺเท อาห ‘‘ตุมฺเห ปถวิํเยว วิชินถ’’, เวสฺเส อาห – ‘‘ตุมฺเห กสิํเยว อุเปถ’’, สุทฺเท อาห ‘‘ตุมฺเห ติณฺณํ วณฺณานํ ปาริจริยํเยว อุเปถา’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย อริยา อชฺเฌนํ, ชนินฺทา ปถวิํ, เวสฺสา กสิํ, สุทฺทา ปาริจริยํ อุปาคตาติ วทนฺติฯ ปจฺเจกํ ยถาปเทสนฺติ อุปคจฺฉนฺตา จ ปาฏิเยกฺกํ อตฺตโน กุลปเทสานุรูเปน พฺรหฺมุนา วุตฺตนิยาเมเนว อุปคตาฯ กตาหุ เอเต วสินาติ อาหูติ เอวํ กิร เอเต วสินา มหาพฺรหฺมุนา กตา อเหสุนฺติ กเถนฺติฯ

เอวํ มหาคุณา เอเต พฺราหฺมณา นามฯ โย หิ เอเตสุ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ทานํ เทติ, ตสฺส อญฺญตฺถ ปฏิสนฺธิ นตฺถิ, เทวโลกเมว คจฺฉตีติ วตฺวา อาห –

[907]

‘‘ธาตา วิธาตา วรุโณ กุเวโร, โสโม ยโม จนฺทิมา วายุ สูริโย;

เอเตปิ ยญฺญํ ปุถุโส ยชิตฺวา, อชฺฌายกานํ อโถ สพฺพกาเมฯ

[908]

‘‘วิกาสิตา จาปสตานิ ปญฺจ, โย อชฺชุโน พลวา ภีมเสโน;

สหสฺสพาหุ อสโม ปถพฺยา, โสปิ ตทา อาทหิ ชาตเวท’’นฺติฯ

ตตฺถ เอเตปีติ เอเต ธาตาทโย เทวราชาโนฯ ปุถุโสติ อเนกปฺปการํ ยญฺญํ ยชิตฺวาฯ อโถ สพฺพกาเมติ อถ อชฺฌายกานํ พฺราหฺมณานํ สพฺพกาเม ทตฺวา เอตานิ ฐานานิ ปตฺตาติ ทสฺเสติฯ วิกาสิตาติ อากฑฺฒิตาฯ จาปสตานิ ปญฺจาติ น ธนุปญฺจสตานิ, ปญฺจจาปสตปฺปมาณํ ปน มหาธนุํ สยเมว อากฑฺฒติฯ ภีมเสโนติ ภยานกเสโนฯ สหสฺสพาหูติ น ตสฺส พาหูนํ สหสฺสํ, ปญฺจนฺนํ ปน ธนุคฺคหสตานํ พาหุสหสฺเสน อากฑฺฒิตพฺพสฺส ธนุโน อากฑฺฒเนเนวํ วุตฺตํฯ

อาทหิ ชาตเวทนฺติ โสปิ ราชา ตสฺมิํ กาเล พฺราหฺมเณ สพฺพกาเมหิ สนฺตปฺเปตฺวา อคฺคิํ อาทหิ ปติฏฺฐาเปตฺวา ปริจริ, เตเนว การเณน เทวโลเก นิพฺพตฺโตฯ ตสฺมา พฺราหฺมณา นาม อิมสฺมิํ โลเก เชฏฺฐกาติ อาหฯ

โส อุตฺตริปิ พฺราหฺมเณ วณฺเณนฺโต คาถมาห –

[909]

‘‘โย พฺราหฺมเณ โภชยิ ทีฆรตฺตํ, อนฺเนน ปาเนน ยถานุภาวํ;

ปสนฺนจิตฺโต อนุโมทมาโน, สุโภค เทวญฺญตโร อโหสี’’ติฯ

ตตฺถ โยติ โย โส โปราณโก พาราณสิราชาติ ทสฺเสติฯ ยถานุภาวนฺติ ยถาพลํ ยํ ตสฺส อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ปริจฺจชิตฺวา โภเชสิฯ เทวญฺญตโรติ โส อญฺญตโร มเหสกฺขเทวราชา อโหสิฯ เอวํ พฺราหฺมณา นาม อคฺคทกฺขิเณยฺยาติ ทสฺเสติฯ

อถสฺส อปรมฺปิ การณํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต คาถมาห –

[910]

‘‘มหาสนํ เทวมโนมวณฺณํ, โย สปฺปินา อสกฺขิ โภเชตุมคฺคิํ;

ส ยญฺญตนฺตํ วรโต ยชิตฺวา, ทิพฺพํ คติํ มุจลินฺทชฺฌคจฺฉี’’ติฯ

ตตฺถ มหาสนนฺติ มหาภกฺขํฯ โภเชตุนฺติ สนฺตปฺเปตุํฯ ยญฺญตนฺตนฺติ ยญฺญวิธานํฯ วรโตติ วรสฺส อคฺคิเทวสฺส ยชิตฺวาฯ มุจลินฺทชฺฌคจฺฉีติ มุจลินฺโท อธิคโตติฯ

เอโก กิร ปุพฺเพ พาราณสิยํ มุจลินฺโท นาม ราชา พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา สคฺคมคฺคํ ปุจฺฉิฯ อถ นํ เต ‘‘พฺราหฺมณานญฺจ พฺราหฺมณเทวตาย จ สกฺการํ กโรหี’’ติ วตฺวา ‘‘กา พฺราหฺมณเทวตา’’ติ วุตฺเต ‘‘‘อคฺคิเทโวติ ตํ นวนีตสปฺปินา สนฺตปฺเปหี’’’ติ อาหํสุฯ โส ตถา อกาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต เอส อิมํ คาถมาหฯ

อปรมฺปิ การณํ ทสฺเสนฺโต คาถมาห –

[911]

‘‘มหานุภาโว วสฺสสหสฺสชีวี, โย ปพฺพชี ทสฺสเนยฺโย อุฬาโร;

หิตฺวา อปริยนฺต รฏฺฐํ สเสนํ, ราชา ทุทีโปปิ ชคาม สคฺค’’นฺติฯ

ตตฺถ ปพฺพชีติ ปญฺจวสฺสสตานิ รชฺชํ กาเรนฺโต พฺราหฺมณานํ สกฺการํ กตฺวา อปริยนฺตํ รฏฺฐํ สเสนํ หิตฺวา ปพฺพชิฯ ทุทีโปปีติ โส ทุทีโป นาม ราชา พฺราหฺมเณ ปูเชตฺวาว สคฺคํ คโตติ วทติฯ ‘‘ทุชีโป’’ติปิ ปาโฐฯ

อปรานิปิสฺส อุทาหรณานิ ทสฺเสนฺโต อาห –

[912]

‘‘โย สาครนฺตํ สาคโร วิชิตฺวา, ยูปํ สุภํ โสณฺณมยํ อุฬารํ;

อุสฺเสสิ เวสฺสานรมาทหาโน, สุโภค เทวญฺญตโร อโหสิฯ

[913]

‘‘ยสฺสานุภาเวน สุโภค คงฺคา, ปวตฺตถ ทธิสนฺนิสินฺนํ สมุทฺทํ;

ส โลมปาโท ปริจริย มคฺคิํ, องฺโค สหสฺสกฺขปุรชฺฌคจฺฉี’’ติฯ

ตตฺถ สาครนฺตนฺติ สาครปริยนฺตํ ปถวิํฯ อุสฺเสสีติ พฺราหฺมเณ สคฺคมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โสวณฺณยูปํ อุสฺสาเปหี’’ติ วุตฺโต ปสุฆาตนตฺถาย อุสฺสาเปสิฯ เวสฺสานรมาทหาโนติ เวสฺสานรํ อคฺคิํ อาทหนฺโตฯ ‘‘เวสานริ’’นฺติปิ ปาโฐฯ เทวญฺญตโรติ สุโภค, โส หิ ราชา อคฺคิํ ชุหิตฺวา อญฺญตโร มเหสกฺขเทโว อโหสีติ วทติฯ ยสฺสานุภาเวนาติ โภ สุโภค, คงฺคา จ มหาสมุทฺโท จ เกน กโตติ ชานาสีติฯ น ชานามีติฯ กิํ ตฺวํ ชานิสฺสสิ, พฺราหฺมเณเยว โปเถตุํ ชานาสีติฯ

อตีตสฺมิญฺหิ องฺโค นาม โลมปาโท พาราณสิราชา พฺราหฺมเณ สคฺคมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา เตหิ ‘‘โภ, มหาราช, หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา พฺราหฺมณานํ สกฺการํ กตฺวา อคฺคิํ ปริจราหี’’ติ วุตฺเต อปริมาณา คาวิโย จ มหิํสิโย จ อาทาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ตถา อกาสิฯ ‘‘พฺราหฺมเณหิ ภุตฺตาติริตฺตํ ขีรทธิํ กิํ กาตพฺพ’’นฺติ จ วุตฺเต ‘‘ฉฑฺเฑถา’’ติ อาหฯ ตตฺถ โถกสฺส ขีรสฺส ฉฑฺฑิตฏฺฐาเน กุนฺนทิโย อเหสุํ, พหุกสฺส ฉฑฺฑิตฏฺฐาเน คงฺคา ปวตฺตถฯ ตํ ปน ขีรํ ยตฺถ ทธิ หุตฺวา สนฺนิสินฺนํ ฐิตํ, ตํ สมุทฺทํ นาม ชาตํฯ อิติ โส เอวรูปํ สกฺการํ กตฺวา พฺราหฺมเณหิ วุตฺตวิธาเนน อคฺคิํ ปริจริย สหสฺสกฺขสฺส ปุรํ อชฺฌคจฺฉิฯ

อิติสฺส อิทํ อตีตํ อาหริตฺวา อิมํ คาถมาห –

[914]

‘‘มหิทฺธิโก เทววโร ยสสฺสี, เสนาปติ ติทิเว วาสวสฺส;

โส โสมยาเคน มลํ วิหนฺตฺวา, สุโภค เทวญฺญตโร อโหสี’’ติฯ

ตตฺถ โส โสมยาเคน มลํ วิหนฺตฺวาติ โภ สุโภค, โย อิทานิ สกฺกสฺส เสนาปติ มหายโส เทวปุตฺโต, โสปิ ปุพฺเพ เอโก พาราณสิราชา พฺราหฺมเณ สคฺคมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา เตหิ ‘‘โสมยาเคน อตฺตโน มลํ ปวาเหตฺวา เทวโลกํ คจฺฉาหี’’ติ วุตฺเต พฺราหฺมณานํ มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา เตหิ วุตฺตวิธาเนน โสมยาคํ กตฺวา เตน อตฺตโน มลํ วิหนฺตฺวา เทวญฺญตโร ชาโตติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต เอวมาหฯ

อปรานิปิสฺส อุทาหรณานิ ทสฺเสนฺโต อาห –

[915]

‘‘อการยิ โลกมิมํ ปรญฺจ, ภาคีรถิํ หิมวนฺตญฺจ คิชฺฌํ;

โย อิทฺธิมา เทววโร ยสสฺสี, โสปิ ตทา อาทหิ ชาตเวทํฯ

[916]

‘‘มาลาคิรี หิมวา โย จ คิชฺโฌ, สุทสฺสโน นิสโภ กุเวรุ;

เอเต จ อญฺเญ จ นคา มหนฺตา, จิตฺยา กตา ยญฺญกเรหิ มาหู’’ติฯ

ตตฺถ โสปิ ตทา อาทหิ ชาตเวทนฺติ ภาติก สุโภค, เยน มหาพฺรหฺมุนา อยญฺจ โลโก ปโร จ โลโก ภาคีรถิคงฺคา จ หิมวนฺตปพฺพโต จ คิชฺฌปพฺพโต จ กโต, โสปิ ยทา พฺรหฺมุปปตฺติโต ปุพฺเพ มาณวโก อโหสิ, ตทา อคฺคิเมว อาทหิ, อคฺคิํ ชุหิตฺวา มหาพฺรหฺมา หุตฺวา อิทํ สพฺพมกาสิฯ เอวํมหิทฺธิกา พฺราหฺมณาติ ทสฺเสติฯ

จิตฺยา กตาติ ปุพฺเพ กิเรโก พาราณสิราชา พฺราหฺมเณ สคฺคมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘พฺราหฺมณานํ สกฺการํ กโรหี’’ติ วุตฺเต เตสํ มหาทานํ ปฏฺฐเปตฺวา ‘‘มยฺหํ ทาเน กิํ นตฺถี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สพฺพํ, เทว, อตฺถิ, พฺราหฺมณานํ ปน อาสนานิ นปฺปโหนฺตี’’ติ วุตฺเต อิฏฺฐกาหิ จินาเปตฺวา อาสนานิ กาเรสิฯ ตทา จิตฺยา อาสนปีฐิกา พฺราหฺมณานํ อานุภาเวน วฑฺฒิตฺวา มาลาคิริอาทโย ปพฺพตา ชาตาฯ เอวเมเต ยญฺญกาเรหิ พฺราหฺมเณหิ กตาติ กเถนฺตีติฯ

อถ นํ ปุน อาห ‘‘ภาติก, ชานาสิ ปนายํ สมุทฺโท เกน การเณน อเปยฺโย โลโณทโก ชาโต’’ติ? ‘‘น ชานามิ, อริฏฺฐา’’ติฯ อถ นํ ‘‘ตฺวํ พฺราหฺมเณเยว วิหิํสิตุํ ชานาสิ, สุโณหี’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[917]

‘‘อชฺฌายกํ มนฺตคุณูปปนฺนํ, ตปสฺสินํ ‘ยาจโยโค’ติธาหุ;

ตีเร สมุทฺทสฺสุทกํ สชนฺตํ, ตํ สาคโรชฺโฌหริ เตนาเปยฺโย’’ติฯ

ตตฺถ ‘ยาจโยโคติธาหูติ ตํ พฺราหฺมณํ ยาจโยโคติ อิธ โลเก อาหุฯ อุทกํ สชนฺตติ โส กิเรกทิวสํ ปาปปวาหนกมฺมํ กโรนฺโต ตีเร ฐตฺวา สมุทฺทโต อุทกํ คเหตฺวา อตฺตโน อุปริ สีเส สชนฺตํ อพฺภุกิรติฯ อถ นํ เอวํ กโรนฺตํ วฑฺฒิตฺวา สาคโร อชฺโฌหริฯ ตํ การณํ มหาพฺรหฺมา ญตฺวา ‘‘อิมินา กิร เม ปุตฺโต หโต’’ติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘สมุทฺโท อเปยฺโย โลโณทโก ภวตู’’ติ วตฺวา อภิสปิ, เตน การเณน อเปยฺโย ชาโตฯ เอวรูปา เอเต พฺราหฺมณา นาม มหานุภาวาติฯ

ปุนปิ อาห –

[918]

‘‘อายาควตฺถูนิ ปุถู ปถพฺยา, สํวิชฺชนฺติ พฺราหฺมณา วาสวสฺส;

ปุริมํ ทิสํ ปจฺฉิมํ ทกฺขิณุตฺตรํ, สํวิชฺชมานา ชนยนฺติ เวท’’นฺติฯ

ตตฺถ วาสวสฺสาติ ปุพฺเพ พฺราหฺมณานํ ทานํ ทตฺวา วาสวตฺตํ ปตฺตสฺส วาสวสฺสฯ อายาควตฺถูนีติ ปุญฺญกฺเขตฺตภูตา อคฺคทกฺขิเณยฺยา ปถพฺยา ปุถู พฺราหฺมณา สํวิชฺชนฺติฯ ปุริมํ ทิสนฺติ เต อิทานิปิ จตูสุ ทิสาสุ สํวิชฺชมานา ตสฺส วาสวสฺส มหนฺตํ เวทํ ชนยนฺติ, ปีติโสมนสฺสํ อาวหนฺติฯ

เอวํ อริฏฺโฐ จุทฺทสหิ คาถาหิ พฺราหฺมเณ จ ยญฺเญ จ เวเท จ วณฺเณสิฯ

มิจฺฉากถา นิฏฺฐิตาฯ

ตสฺส ตํ กถํ สุตฺวา มหาสตฺตสฺส คิลานุปฏฺฐานํ อาคตา พหู นาคา ‘‘อยํ ภูตเมว กเถตี’’ติ มิจฺฉาคาหํ คณฺหนาการปฺปตฺตา ชาตาฯ มหาสตฺโต คิลานเสยฺยาย นิปนฺโนว ตํ สพฺพํ อสฺโสสิ ฯ นาคาปิสฺส อาโรเจสุํฯ ตโต มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อริฏฺโฐ มิจฺฉามคฺคํ วณฺเณติ, วาทมสฺส ภินฺทิตฺวา ปริสํ สมฺมาทิฏฺฐิกํ กริสฺสามี’’ติฯ โส อุฏฺฐาย นฺหตฺวา สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิโต ธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา สพฺพํ นาคปริสํ สนฺนิปาตาเปตฺวา อริฏฺฐํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อริฏฺฐ, ตฺวํ อภูตํ วตฺวา เวเท จ ยญฺเญ จ พฺราหฺมเณ จ วณฺเณสิ, พฺราหฺมณานญฺหิ เวทวิธาเนน ยญฺญยชนํ นาม อนริยสมฺมตํ น สคฺคาวหํ, ตว วาเท อภูตํ ปสฺสาหี’’ติ วตฺวา ยญฺญเภทวาทํ นาม อารภนฺโต อาห –

[919]

‘‘กลี หิ ธีราน กฏํ มคานํ, ภวนฺติ เวทชฺฌคตานริฏฺฐ;

มรีจิธมฺมํ อสเมกฺขิตตฺตา, มายาคุณา นาติวหนฺติ ปญฺญํฯ

[920]

‘‘เวทา น ตาณาย ภวนฺติ ทสฺส, มิตฺตทฺทุโน ภูนหุโน นรสฺส;

น ตายเต ปริจิณฺโณ จ อคฺคิ, โทสนฺตรํ มจฺจมนริยกมฺมํฯ

[921]

‘‘สพฺพญฺจ มจฺจา สธนํ สโภคํ, อาทีปิตํ ทารุ ติเณน มิสฺสํ;

ทหํ น ตปฺเป อสมตฺถเตโช, โก ตํ สุภิกฺขํ ทฺวิรสญฺญุ กยิราฯ

[922]

‘‘ยถาปิ ขีรํ วิปริณามธมฺมํ, ทธิ ภวิตฺวา นวนีตมฺปิ โหติ;

เอวมฺปิ อคฺคิ วิปริณามธมฺโม, เตโช สโมโรหตี โยคยุตฺโตฯ

[923]

‘‘น ทิสฺสตี อคฺคิ มนุปฺปวิฏฺโฐ, สุกฺเขสุ กฏฺเฐสุ นเวสุ จาปิ;

นามตฺถมาโน อรณีนเรน, นากมฺมุนา ชายติ ชาตเวโทฯ

[924]

‘‘สเจ หิ อคฺคิ อนฺตรโต วเสยฺย, สุกฺเขสุ กฏฺเฐสุ นเวสุ จาปิ;

สพฺพานิ สุสฺเสยฺยุ วนานิ โลเก, สุกฺขานิ กฏฺฐานิ จ ปชฺชเลยฺยุํฯ

[925]

‘‘กโรติ เจ ทารุติเณน ปุญฺญํ, โภชํ นโร ธูมสิขิํ ปตาปวํ;

องฺคาริกา โลณกรา จ สูทา, สรีรทาหาปิ กเรยฺยุ ปุญฺญํฯ

[926]

‘‘อถ เจ หิ เอเต น กโรนฺติ ปุญฺญํ, อชฺเฌนมคฺคิํ อิธ ตปฺปยิตฺวา;

น โกจิ โลกสฺมิํ กโรติ ปุญฺญํ, โภชํ นโร ธูมสิขิํ ปตาปวํฯ

[927]

‘‘กถญฺหิ โลกาปจิโต สมาโน, อมนุญฺญคนฺธํ พหูนํ อกนฺตํ;

ยเทว มจฺจา ปริวชฺชยนฺติ, ตทปฺปสตฺถํ ทฺวิรสญฺญุ ภุญฺเชฯ

[928]

‘‘สิขิมฺปิ เทเวสุ วทนฺติ เหเก, อาปํ มิลกฺขู ปน เทวมาหุ;

สพฺเพว เอเต วิตถํ ภณนฺติ, อคฺคี น เทวญฺญตโร น จาโปฯ

[929]

‘‘อนินฺทฺริยพทฺธมสญฺญกายํ, เวสฺสานรํ กมฺมกรํ ปชานํ;

ปริจริย มคฺคิํ สุคติํ กถํ วเช, ปาปานิ กมฺมานิ ปกุพฺพมาโนฯ

[930]

‘‘สพฺพาภิภู ตาหุธ ชีวิกตฺถา, อคฺคิสฺส พฺรหฺมา ปริจาริโกติ;

สพฺพานุภาวี จ วสี กิมตฺถํ, อนิมฺมิโต นิมฺมิตํ วนฺทิตสฺสฯ

[931]

‘‘หสฺสํ อนิชฺฌานกฺขมํ อตจฺฉํ, สกฺการเหตุ ปกิริํสุ ปุพฺเพ;

เต ลาภสกฺกาเร อปาตุโภนฺเต, สนฺธาปิตา ชนฺตุภิ สนฺติธมฺมํฯ

[932]

‘‘อชฺเฌนมริยา ปถวิํ ชนินฺทา, เวสฺสา กสิํ ปาริจริยญฺจ สุทฺทา;

อุปาคุ ปจฺเจกํ ยถาปเทสํ, กตาหุ เอเต วสินาติ อาหุฯ

[933]

‘‘เอตญฺจ สจฺจํ วจนํ ภเวยฺย, ยถา อิทํ ภาสิตํ พฺราหฺมเณหิ;

นาขตฺติโย ชาตุ ลเภถ รชฺชํ, นาพฺราหฺมโณ มนฺตปทานิ สิกฺเข;

นาญฺญตฺร เวสฺเสหิ กสิํ กเรยฺย, สุทฺโท น มุจฺเจ ปรเปสนายฯ

[934]

‘‘ยสฺมา จ เอตํ วจนํ อภูตํ, มุสาวิเม โอทริยา ภณนฺติ;

ตทปฺปปญฺญา อภิสทฺทหนฺติ, ปสฺสนฺติ ตํ ปณฺฑิตา อตฺตนาวฯ

[935]

‘‘ขตฺยา หิ เวสฺสานํ พลิํ หรนฺติ, อาทาย สตฺถานิ จรนฺติ พฺราหฺมณา;

ตํ ตาทิสํ สงฺขุภิตํ ปภินฺนํ, กสฺมา พฺรหฺมา นุชฺชุ กโรติ โลกํฯ

[936]

‘‘สเจ หิ โส อิสฺสโร สพฺพโลเก, พฺรหฺมา พหูภูตปตี ปชานํ;

กิํ สพฺพโลกํ วิทหี อลกฺขิํ, กิํ สพฺพโลกํ น สุขิํ อกาสิฯ

[937]

‘‘สเจ หิ โส อิสฺสโร สพฺพโลเก, พฺรหฺมา พหูภูตปตี ปชานํ;

มายา มุสาวชฺชมเทน จาปิ, โลกํ อธมฺเมน กิมตฺถมการิฯ

[938]

‘‘สเจ หิ โส อิสฺสโร สพฺพโลเก, พฺรหฺมา พหูภูตปตี ปชานํ;

อธมฺมิโก ภูตปตี อริฏฺฐ, ธมฺเม สติ โย วิทหี อธมฺมํฯ

[939]

‘‘กีฏา ปฏงฺคา อุรคา จ เภกา, คนฺตฺวา กิมี สุชฺฌติ มกฺขิกา จ;

เอเตปิ ธมฺมา อนริยรูปา, กมฺโพชกานํ วิตถา พหูน’’นฺติฯ

ตตฺถ เวทชฺฌคตานริฏฺฐาติ อริฏฺฐ, อิมานิ เวทาธิคมนานิ นาม ธีรานํ ปราชยสงฺขาโต กลิคฺคาโห, มคานํ พาลานํ ชยสงฺขาโต กฏคฺคาโหฯ มรีจิธมฺมนฺติ อิทญฺหิ เวทตฺตยํ มรีจิธมฺมํฯ

ตยิทํ อสเมกฺขิตตฺตา ยุตฺตายุตฺตํ อชานนฺตา พาลา อุทกสญฺญาย มคา มรีจิํ วิย ภูตสญฺญาย อนวชฺชสญฺญาย อตฺตโน วินาสํ อุปคจฺฉนฺติฯ ปญฺญนฺติ เอวรูปา ปน มายาโกฏฺฐาสา ปญฺญํ ญาณสมฺปนฺนํ ปุริสํ นาติวหนฺติ น วญฺเจนฺติฯ ภวนฺติ ทสฺสาติ ท-กาโร พฺยญฺชนสนฺธิมตฺตํ, อสฺส ภูนหุโน วุฑฺฒิฆาตกสฺส มิตฺตทุพฺภิโน นรสฺส เวทา น ตาณตฺถาย ภวนฺติ, ปติฏฺฐา โหตุํ น สกฺโกนฺตีติ อตฺโถฯ ปริจิณฺโณ จ อคฺคีติ อคฺคิ จ ปริจิณฺโณ ติวิเธน ทุจฺจริตโทเสน สโทสจิตฺตํ ปาปกมฺมํ ปุริสํ น ตายติ น รกฺขติฯ

สพฺพญฺจ มจฺจาติ สเจปิ หิ มจฺจา ยตฺตกํ โลเก ทารุ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ สธนํ สโภคํ อตฺตโน ธเนน จ โภเคหิ จ สทฺธิํ ติเณน มิสฺสํ กตฺวา อาทีเปยฺยุํฯ เอวํ สพฺพมฺปิ ตํ เตหิ อาทีปิตํ ทหนฺโต อยํ อสมตฺถเตโช อสทิสเตโช ตว อคฺคิ น ตปฺเปยฺยฯ เอวํ อตปฺปนียํ, ภาติก, ทฺวิรสญฺญุ ทฺวีหิ ชิวฺหาหิ รสชานนสมตฺโถ โก ตํ สปฺปิอาทีหิ สุภิกฺขํ สุหีตํ กยิรา, โก สกฺกุเณยฺย กาตุํฯ เอวํ อติตฺตํ ปเนตํ มหคฺฆสํ สนฺตปฺเปตฺวา โก นาม เทวโลกํ คมิสฺสติ, ปสฺส ยาวญฺเจตํ ทุกฺกถิตนฺติฯ โยคยุตฺโตติ อรณิมถนโยเคน ยุตฺโต หุตฺวา ตํ ปจฺจยํ ลภิตฺวาว อคฺคิ สโมโรหติ นิพฺพตฺตติฯ เอวํ ปรวายาเมน อุปฺปชฺชมานํ อเจตนํ ตํ ตฺวํ ‘‘เทโว’’ติ วเทสิฯ อิทมฺปิ อภูตเมว กเถสีติฯ

อคฺคิ มนุปฺปวิฏฺโฐติ อคฺคิ อนุปวิฏฺโฐฯ นามตฺถมาโนติ นาปิ อรณิหตฺเถน นเรน อมตฺถิยมาโน นิพฺพตฺตติฯ นากมฺมุนา ชายติ ชาตเวโทติ เอกสฺส กิริยํ วินา อตฺตโน ธมฺมตาย เอว น ชายติฯ สุสฺเสยฺยุนฺติ อนฺโต อคฺคินา โสสิยมานานิ วนานิ สุกฺเขยฺยุํ, อลฺลาเนว น สิยุํฯ โภชนฺติ โภเชนฺโตฯ ธูมสิขิํ ปตาปวนฺติ ธูมสิขาย ยุตฺตํ ปตาปวนฺตํฯ องฺคาริกาติ องฺคารกมฺมกราฯ โลณกราติ โลโณทกํ ปจิตฺวา โลณการกาฯ สูทาติ ภตฺตการกาฯ สรีรทาหาติ มตสรีรชฺฌาปกาฯ ปุญฺญนฺติ เอเตปิ สพฺเพ ปุญฺญเมว กเรยฺยุํฯ

อชฺเฌนมคฺคินฺติ อชฺเฌนอคฺคิํฯ

น โกจีติ มนฺตชฺฌายกา พฺราหฺมณาปิ โหนฺตุ, โกจิ นโร ธูมสิขิํ ปตาปวนฺตํ อคฺคิํ โภเชนฺโต ตปฺปยิตฺวาปิ ปุญฺญํ น กโรติ นามฯ โลกาปจิโต สมาโนติ ตว เทโวโลกสฺส อปจิโต ปูชิโต สมาโนฯ ยเทวาติ ยํ อหิกุณปาทิํ ปฏิกุลํ เชคุจฺฉํ มจฺจา ทูรโต ปริวชฺเชนฺติฯ ตทปฺปสตฺถนฺติ ตํ อปฺปสตฺถํ, สมฺม, ทฺวิรสญฺญุ กถํ เกน การเณน ปริภุญฺเชยฺยฯ เทเวสูติ เอเก มนุสฺสา สิขิมฺปิ เทเวสุ อญฺญตรํ เทวํ วทนฺติฯ มิลกฺขู ปนาติ อญฺญาณา ปน มิลกฺขู อุทกํ ‘‘เทโว’’ติ วทนฺติฯ อสญฺญกายนฺติ อนินฺทฺริยพทฺธํ อจิตฺตกายญฺจ สมานํ เอตํ อเจตนํ ปชานํ ปจนาทิกมฺมกรํ เวสฺสานรํ อคฺคิํ ปริจริตฺวา ปาปานิ กมฺมานิ กโรนฺโต โลโก กถํ สุคติํ คมิสฺสติฯ อิทํ เต อติวิย ทุกฺกถิตํฯ

สพฺพาภิ ภูตาหุธ ชีวิกตฺถาติ อิเม พฺราหฺมณา อตฺตโน ชีวิกตฺถํ มหาพฺรหฺมา สพฺพาภิภูติ อาหํสุ, สพฺโพ โลโก เตเนว นิมฺมิโตติ วทนฺติฯ ปุน อคฺคิสฺส พฺรหฺมา ปริจารโกติปิ วทนฺติฯ โสปิ กิร อคฺคิํ ชุหเตวฯ สพฺพานุภาวี จ วสีติ โส ปน ยทิ สพฺพานุภาวี จ วสี จ, อถ กิมตฺถํ สยํ อนิมฺมิโต หุตฺวา อตฺตนาว นิมฺมิตํ วนฺทิตา ภเวยฺยฯ อิทมฺปิ เต ทุกฺกถิตเมวฯ หสฺสนฺติ อริฏฺฐ พฺราหฺมณานํ วจนํ นาม หสิตพฺพยุตฺตกํ ปณฺฑิตานํ น นิชฺฌานกฺขมํฯ ปกิริํสูติ อิเม พฺราหฺมณา เอวรูปํ มุสาวาทํ อตฺตโน สกฺการเหตุ ปุพฺเพ ปตฺถริํสุฯ สนฺธาปิตา ชนฺตุภิ สนฺติธมฺมนฺติ เต เอตฺตเกน ลาภสกฺกาเร อปาตุภูเต ชนฺตูหิ สทฺธิํ โยเชตฺวา ปาณวธปฏิสํยุตฺตํ อตฺตโน ลทฺธิธมฺมสงฺขาตํ สนฺติธมฺมํ สนฺธาปิตา, ยญฺญสุตฺตํ นาม คนฺถยิํสูติ อตฺโถฯ

เอตญฺจ สจฺจนฺติ ยเทตํ ตยา ‘‘อชฺเฌนมริยา’’ติอาทิ วุตฺตํ, เอตญฺจ สจฺจํ ภเวยฺยฯ นาขตฺติโยติ เอวํ สนฺเต อขตฺติโย รชฺชํ นาม น ลเภยฺย, อพฺราหฺมโณปิ มนฺตปทานิ น สิกฺเขยฺยฯ มุสาวิเมติ มุสาว อิเมฯ โอทริยาติ อุทรนิสฺสิตชีวิกา, อุทรปูรณเหตุ วาฯ ตทปฺปปญฺญาติ ตํ เตสํ วจนํ อปฺปปญฺญาฯ อตฺตนาวาติ ปณฺฑิตา ปน เตสํ วจนํ ‘‘สโทส’’นฺติ อตฺตนาว ปสฺสนฺติฯ ตาทิสนฺติ ตถารูปํฯ สงฺขุภิตนฺติ สงฺขุภิตฺวา พฺรหฺมุนา ฐปิตมริยาทํ ภินฺทิตฺวา ฐิตํ สงฺขุภิตํ วิภินฺทํ โลกํ โส ตวพฺรหฺมา กสฺมา อุชุํ น กโรติ ฯ อลกฺขินฺติ กิํการณา สพฺพโลเก ทุกฺขํ วิทหิฯ

สุขินฺติ กิํ นุ เอกนฺตสุขิเมว สพฺพโลกํ น อกาสิ, โลกวินาสโก โจโร มญฺเญ ตว พฺรหฺมาติฯ มายาติ มายายฯ อธมฺเมน กิมตฺถมการีติ อิมินา มายาทินา อธมฺเมน กิํการณา โลกํ อนตฺถกิริยายํ สํโยเชสีติ อตฺโถฯ อริฏฺฐาติ อริฏฺฐ, ตว ภูตปติ อธมฺมิโก, โย ทสวิเธ กุสลธมฺเม สติ ธมฺมเมว อวิทหิตฺวา อธมฺมํ วิทหิฯ กีฏาติอาทิ อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตํฯ เอเต กีฏาทโย ปาเณ หนฺตฺวา มจฺโจ สุชฺฌตีติ เอเตปิ กมฺโพชรฏฺฐวาสีนํ พหูนํ อนริยานํ ธมฺมา, เต ปน วิตถา, อธมฺมาว ธมฺมาติ วุตฺตาฯ เตหิปิ ตว พฺรหฺมุนาว นิมฺมิเตหิ ภวิตพฺพนฺติฯ

อิทานิ เตสํ วิตถภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห –

[940]

‘‘สเจ หิ โส สุชฺฌติ โย หนาติ, หโตปิ โส สคฺคมุเปติ ฐานํ;

โภวาทิ โภวาทิน มารเยยฺยุํ, เย จาปิ เตสํ อภิสทฺทเหยฺยุํฯ

[941]

‘‘เนว มิคา น ปสู โนปิ คาโว, อายาจนฺติ อตฺตวธาย เกจิ;

วิปฺผนฺทมาเน อิธ ชีวิกตฺถา, ยญฺเญสุ ปาเณ ปสุมารภนฺติฯ

[942]

‘‘ยูปุสฺสเน ปสุพนฺเธ จ พาลา, จิตฺเตหิ วณฺเณหิ มุขํ นยนฺติ;

อยํ เต ยูโป กามทุโห ปรตฺถ, ภวิสฺสติ สสฺสโต สมฺปราเยฯ

[943]

‘‘สเจ จ ยูเป มณิสงฺขมุตฺตํ, ธญฺญํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ;

สุกฺเขสุ กฏฺเฐสุ นเวสุ จาปิ, สเจ ทุเห ติทิเว สพฺพกาเม;

เตวิชฺชสงฺฆาว ปุถู ยเชยฺยุํ, อพฺราหฺมณํ กญฺจิ น ยาชเยยฺยุํฯ

[944]

‘‘กุโต จ ยูเป มณิสงฺขมุตฺตํ, ธญฺญํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ;

สุกฺเขสุ กฏฺเฐสุ นเวสุ จาปิ, กุโต ทุเห ติทิเว สพฺพกาเมฯ

[945]

‘‘สฐา จ ลุทฺทา จ ปลุทฺธพาลา, จิตฺเตหิ วณฺเณหิ มุขํ นยนฺติ;

อาทาย อคฺคิํ มม เทหิ วิตฺตํ, ตโต สุขี โหหิสิ สพฺพกาเมฯ

[946]

‘‘ตมคฺคิหุตฺตํ สรณํ ปวิสฺส, จิตฺเตหิ วณฺเณหิ มุขํ นยนฺติ;

โอโรปยิตฺวา เกสมสฺสุํ นขญฺจ, เวเทหิ วิตฺตํ อติคาฬฺหยนฺติฯ

[947]

‘‘กากา อุลูกํว รโห ลภิตฺวา, เอกํ สมานํ พหุกา สเมจฺจ;

อนฺนานิ ภุตฺวา กุหกา กุหิตฺวา, มุณฺฑํ กริตฺวา ยญฺญปโถสฺสชนฺติฯ

[948]

‘‘เอวญฺหิ โส วญฺจิโต พฺราหฺมเณหิ, เอโก สมาโน พหุกา สเมจฺจ;

เต โยคโยเคน วิลุมฺปมานา, ทิฏฺฐํ อทิฏฺเฐน ธนํ หรนฺติฯ

[949]

‘‘อกาสิยา ราชูหิวานุสิฏฺฐา, ตทสฺส อาทาย ธนํ หรนฺติ;

เต ตาทิสา โจรสมา อสนฺตา, วชฺฌา น หญฺญนฺติ อริฏฺฐ โลเกฯ

[950]

‘‘อินฺทสฺส พาหารสิ ทกฺขิณาติ, ยญฺเญสุ ฉินฺทนฺติ ปลาสยฏฺฐิํ;

ตํ เจปิ สจฺจํ มฆวา ฉินฺนพาหุ, เกนสฺส อินฺโท อสุเร ชินาติฯ

[951]

‘‘ตญฺเจว ตุจฺฉํ มฆวา สมงฺคี, หนฺตา อวชฺโฌ ปรโม ส เทโว;

มนฺตา อิเม พฺราหฺมณา ตุจฺฉรูปา, สนฺทิฏฺฐิกา วญฺจนา เอส โลเกฯ

[952]

‘‘มาลาคิริ หิมวา โย จ คิชฺโฌ, สุทสฺสโน นิสโภ กุเวรุ;

เอเต จ อญฺเญ จ นคา มหนฺตา, จิตฺยา กตา ยญฺญกเรหิ มาหุฯ

[953]

‘‘ยถาปการานิ หิ อิฏฺฐกานิ, จิตฺยา กตา ยญฺญกเรหิ มาหุ;

น ปพฺพตา โหนฺติ ตถาปการา, อญฺญา ทิสา อจลา ติฏฺฐเสลาฯ

[954]

‘‘น อิฏฺฐกา โหนฺติ สิลา จิเรน, น ตตฺถ สญฺชายติ อโย น โลหํ;

ยญฺญญฺจ เอตํ ปริวณฺณยนฺตา, จิตฺยา กตา ยญฺญกเรหิ มาหุฯ

[955]

‘‘อชฺฌายกํ มนฺตคุณูปปนฺนํ, ตปสฺสินํ ‘ยาจโยโค’ติธาหุ;

ตีเร สมุทฺทสฺสุทกํ สชนฺตํ, ตํ สาครชฺโฌหริ เตนาเปยฺโยฯ

[956]

‘‘ปโรสหสฺสมฺปิ สมนฺตเวเท, มนฺตูปปนฺเน นทิโย วหนฺติ;

น เตน พฺยาปนฺนรสูทกา น, กสฺมา สมุทฺโท อตุโล อเปยฺโยฯ

[957]

‘‘เย เกจิ กูปา อิธ ชีวโลเก, โลณูทกา กูปขเณหิ ขาตา;

น พฺราหฺมณชฺโฌหรเณน เตสุ, อาโป อเปยฺโย ทฺวิรสญฺญุ มาหุฯ

[958]

‘‘ปุเร ปุรตฺถา กา กสฺส ภริยา, มโน มนุสฺสํ อชเนสิ ปุพฺเพ;

เตนาปิ ธมฺเมน น โกจิ หีโน, เอวมฺปิ โวสฺสคฺควิภงฺคมาหุฯ

[959]

‘‘จณฺฑาลปุตฺโตปิ อธิจฺจ เวเท, ภาเสยฺย มนฺเต กุสโล มตีมา;

น ตสฺส มุทฺธาปิ ผเลยฺย สตฺตธา, มนฺตา อิเม อตฺตวธาย กตาฯ

[960]

‘‘วาจากตา คิทฺธิกตา คหีตา, ทุมฺโมจยา กพฺยปถานุปนฺนา;

พาลาน จิตฺตํ วิสเม นิวิฏฺฐํ, ตทปฺปปญฺญา อภิสทฺทหนฺติฯ

[961]

‘‘สีหสฺส พฺยคฺฆสฺส จ ทีปิโน จ, น วิชฺชตี โปริสิยํ พเลน;

มนุสฺสภาโว จ ควํว เปกฺโข, ชาตี หิ เตสํ อสมา สมานาฯ

[962]

‘‘สเจ จ ราชา ปถวิํ วิชิตฺวา, สชีววา อสฺสวปาริสชฺโช;

สยเมว โส สตฺตุสงฺฆํ วิเชยฺย, ตสฺสปฺปชา นิจฺจสุขี ภเวยฺยฯ

[963]

‘‘ขตฺติยมนฺตา จ ตโย จ เวทา, อตฺเถน เอเต สมกา ภวนฺติ;

เตสญฺจ อตฺถํ อวินิจฺฉินิตฺวา, น พุชฺฌตี โอฆปถํว ฉนฺนํฯ

[964]

‘‘ขตฺติยมนฺตา จ ตโย จ เวทา, อตฺเถน เอเต สมกา ภวนฺติ;

ลาโภ อลาโภ อยโส ยโส จ, สพฺเพว เตสํ จตุนฺนญฺจ ธมฺมาฯ

[965]

‘‘ยถาปิ อิพฺภา ธนธญฺญเหตุ, กมฺมานิ กโรนฺติ ปุถู ปถพฺยา;

เตวิชฺชสงฺฆา จ ตเถว อชฺช, กมฺมานิ กโรนฺติ ปุถู ปถพฺยาฯ

[966]

‘‘อิพฺเภหิ เย เต สมกา ภวนฺติ, นิจฺจุสฺสุกา กามคุเณสุ ยุตฺตา;

กมฺมานิ กโรนฺติ ปุถู ปถพฺยา, ตทปฺปปญฺญา ทฺวิรสญฺญุรา เต’’ติฯ

ตตฺถ โภวาทีติ พฺราหฺมณาฯ โภวาทิน มารเยยฺยุนฺติ พฺราหฺมณเมว มาเรยฺยุํฯ เย จาปีติ เยปิ พฺราหฺมณานํ ตํ วจนํ สทฺทเหยฺยุํ, เต อตฺตโน อุปฏฺฐาเกเยว จ พฺราหฺมเณ จ มาเรยฺยุํฯ พฺราหฺมณา ปน พฺราหฺมเณ จ อุปฏฺฐาเก จ อมาเรตฺวา นานปฺปกาเร ติรจฺฉาเนเยว มาเรนฺติฯ อิติ เตสํ วจนํ มิจฺฉาฯ เกจีติ ยญฺเญสุ โน มาเรถ, มยํ สคฺคํ คมิสฺสามาติ อายาจนฺตา เกจิ นตฺถิฯ ปาเณ ปสุมารภนฺตีติ มิคาทโย ปาเณ จ ปสู จ วิปฺผนฺทมาเน ชีวิกตฺถาย มาเรนฺติฯ มุขํ นยนฺตีติ เอเตสุ ยูปุสฺสเนสุ ปสุพนฺเธสุ อิมสฺมิํ เต ยูเป สพฺพํ มณิสงฺขมุตฺตํ ธญฺญํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ สนฺนิหิตํ, อยํ เต ยูโป ปรตฺถ ปรโลเก กามทุโห ภวิสฺสติ, สสฺสตภาวํ อาวหิสฺสตีติ จิตฺเรหิ การเณหิ มุขํ ปสาเทนฺติ, ตํ ตํ วตฺวา มิจฺฉาคาหํ คาเหนฺตีติ อตฺโถฯ

สเจ จาติ สเจ จ ยูเป วา เสสกฏฺเฐสุ วา เอตํ มณิอาทิกํ ภเวยฺย, ติทิเว วา สพฺพกามทุโห อสฺส, เตวิชฺชสงฺฆาว ปุถู หุตฺวา ยญฺญํ ยเชยฺยุํ พหุธนตาย เจว สคฺคกามตาย จ, อญฺญํ อพฺราหฺมณํ น ยาเชยฺยุํฯ ยสฺมา ปน อตฺตโน ธนํ ปจฺจาสีสนฺตา อญฺญมฺปิ ยชาเปนฺติ, ตสฺมา อภูตวาทิโนติ เวทิตพฺพาฯ กุโต จาติ เอตสฺมิญฺจ ยูเป วา เสสกฏฺเฐสุ วา กุโต เอตํ มณิอาทิกํ อวิชฺชมานเมว, กุโต ติทิเว สพฺพกาเม ทุหิสฺสติฯ สพฺพถาปิ อภูตเมว เตสํ วจนํฯ

สฐา จ ลุทฺทา จ ปลุทฺธพาลาติ อริฏฺฐ, อิเม พฺราหฺมณา นาม เกราฏิกา เจว นิกฺกรุณา จ, เต พาลา โลกํ ปโลเภตฺวา อุปโลเภตฺวา จิตฺเรหิ การเณหิ มุขํ ปสาเทนฺติฯ สพฺพกาเมติ อคฺคิํ อาทาย ตฺวญฺจ ชูห, อมฺหากญฺจ วิตฺตํ เทหิ, ตโต สพฺพกาเม ลภิตฺวา สุขี โหหิสิฯ

ตมคฺคิหุตฺตํ สรณํ ปวิสฺสาติ ตํ ราชานํ วา ราชมหามตฺตํ วา อาทาย อคฺคิชุหนฏฺฐานํ เคหํ ปวิสิตฺวาฯ โอโรปยิตฺวาติ จิตฺรานิ การณานิ วทนฺตา เกสมสฺสุํ นเข จ โอโรปยิตฺวาฯ อติคาฬฺหยนฺตีติ วุตฺตตาย ตโย เวเท นิสฺสาย ‘‘อิทํ ทาตพฺพํ, อิทํ กตฺตพฺพ’’นฺติ วทนฺตา เวเทหิ ตสฺส สนฺตกํ วิตฺตํ อติคาฬฺหยนฺติ วินาเสนฺติ วิทฺธํเสนฺติฯ

อนฺนานิ ภุตฺวา กุหกา กุหิตฺวาติ เต กุหกา นานปฺปการํ กุหกกมฺมํ กตฺวา สเมจฺจ สมาคนฺตฺวา ยญฺญํ วณฺเณตฺวา วญฺเจตฺวา ตสฺส สนฺตกํ นานคฺครสโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อถ นํ มุณฺฑกํ กตฺวา ยญฺญปเถ โอสฺสชนฺติ, ตํ คเหตฺวา พหิยญฺญาวาฏํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ

โยคโยเคนาติ เต พฺราหฺมณา ตํ เอกํ พหุกา สเมจฺจ เตน เตน โยเคน ตาย ตาย ยุตฺติยา วิลุมฺปมานา ทิฏฺฐํ ปจฺจกฺขํ ตสฺส ธนํ อทิฏฺเฐน เทวโลเกน อทิฏฺฐํ เทวโลกํ วณฺเณตฺวา อาหรณฏฺฐานํ กตฺวา หรนฺติฯ อกาสิยา ราชูหิวานุสิฏฺฐาติ ‘‘อิทญฺจิทญฺจ พลิํ คณฺหถา’’ติ ราชูหิ อนุสิฏฺฐา อกาสิยสงฺขาตา ราชปุริสา วิยฯ ตทสฺสาติ ตํ อสฺส ธนํ อาทาย หรนฺติฯ โจรสมาติ อภูตพลิคฺคาหกา สนฺธิจฺเฉทกโจรสทิสา อสปฺปุริสาฯ วชฺฌาติ วธารหา เอวรูปา ปาปธมฺมา อุทานิ โลเก น หญฺญนฺติฯ

พาหารสีติ พาหา อสิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิทมฺปิ อริฏฺฐ, พฺราหฺมณานํ มุสาวาทํ ปสฺสฯ เต กิร ยญฺเญสุ มหติํ ปลาสยฏฺฐิํ ‘‘อินฺทสฺส พาหา อสิ ทกฺขิณา’’ติ วตฺวา ฉินฺทนฺติฯ ตญฺเจ เอเตสํ วจนํ สจฺจํ, อถ ฉินฺนพาหุ สมาโน เกนสฺส พาหุพเลน อินฺโท อสุเร ชินาตีติฯ สมงฺคีติ พาหุสมงฺคี อจฺฉินฺนพาหุ อโรโคเยวฯ หนฺตาติ อสุรานํ หนฺตาฯ ปรโมติ อุตฺตโม ปุญฺญิทฺธิยา สมนฺนาคโต อญฺเญสํ อวชฺโฌฯ พฺราหฺมณาติ พฺราหฺมณานํฯ

ตุจฺฉรูปาติ ตุจฺฉสภาวา นิปฺผลา ฯ วญฺจนาติ เย จ เต พฺราหฺมณานํ มนฺตา นาม, เอสา โลเก สนฺทิฏฺฐิกา วญฺจนาฯ

ยถาปการานีติ ยาทิสานิ อิฏฺฐกานิ คเหตฺวา ยญฺญกเรหิ จิตฺยา กตาติ วทนฺติฯ ติฏฺฐเสลาติ ปพฺพตา หิ อจลา ติฏฺฐา น อุปจิตา เอกคฺฆนา สิลามยา จฯ อิฏฺฐกานิ จลานิ น เอกคฺฆนานิ น สิลามยานิฯ ปริวณฺณยนฺตาติ เอตํ ยญฺญํ วณฺเณนฺตา พฺราหฺมณาฯ

สมนฺตเวเทติ ปริปุณฺณเวเท พฺราหฺมเณฯ วหนฺตีติ โสเตสุปิ อาวฏฺเฏสุปิ ปติเต วหนฺติ, นิมุชฺชาเปตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺติฯ น เตน พฺยาปนฺนรสูทกา นาติ เอตฺถ เอโก น-กาโร ปุจฺฉนตฺโถ โหติฯ นนุ เตน พฺยาปนฺนรสูทกา นทิโยติ ตํ ปุจฺฉนฺโต เอวมาหฯ กสฺมาติ เกน การเณน ตาว มหาสมุทฺโทว อเปยฺโย กโต, กิํ มหาพฺรหฺมา ยมุนาทีสุ นทีสุ อุทกํ อเปยฺยํ กาตุํ น สกฺโกติ, สมุทฺเทเยว สกฺโกตีติฯ ทฺวิรสญฺญุ มาหูติ ทฺวิรสญฺญู อหุ, ชาโตติ อตฺโถฯ

ปุเร ปุรตฺถาติ อิโต ปุเร ปุพฺเพ ปุรตฺถา ปฐมกปฺปิกกาเลฯ กา กสฺส ภริยาติ กา กสฺส ภริยา นามฯ ตทา หิ อิตฺถิลิงฺคเมว นตฺถิ, ปจฺฉา เมถุนธมฺมวเสน มาตาปิตโร นาม ชาตาฯ มโน มนุสฺสนฺติ ตทา หิ มโนเยว มนุสฺสํ ชเนสิ, มโนมยาว สตฺตา นิพฺพตฺติํสูติ อตฺโถฯ เตนาปิ ธมฺเมนาติ เตนาปิ การเณน เตน สภาเวน น โกจิ ชาติยา หีโนฯ น หิ ตทา ขตฺติยาทิเภโท อตฺถิ, ตสฺมา ยํ พฺราหฺมณา วทนฺติ ‘‘พฺราหฺมณาว ชาติยา เสฏฺฐา, อิตเร หีนา’’ติ, ตํ มิจฺฉาฯ เอวมฺปีติ เอวํ วตฺตมาเน โลเก โปราณกวตฺตํ ชหิตฺวา ปจฺฉา อตฺตนา สมฺมนฺนิตฺวา กตานํ วเสน ขตฺติยาทโย จตฺตาโร โกฏฺฐาสา ชาตา, เอวมฺปิ โวสฺสคฺควิภงฺคมาหุ, อตฺตนา กเตหิ กมฺมโวสฺสคฺเคหิ เตสํ สตฺตานํ เอกจฺเจ ขตฺติยา ชาตา, เอกจฺเจ พฺราหฺมณาทโยติ อิมํ วิภาคํ กเถนฺติ, ตสฺมา ‘‘พฺราหฺมณาว เสฏฺฐา’’ติ วจนํ มิจฺฉาฯ

สตฺตธาติ ยทิ มหาพฺรหฺมุนา พฺราหฺมณานญฺเญว ตโย เวทา ทินฺนา, น อญฺเญสํ, จณฺฑาลสฺส มนฺเต ภาสนฺตสฺส มุทฺธา สตฺตธา ผเลยฺย, น จ ผลติ, ตสฺมา อิเมหิ พฺราหฺมเณหิ อตฺตวธาย มนฺตา กตา, อตฺตโนเยว เนสํ มุสาวาทิตํ ปกาเสนฺตา คุณวธํ กโรนฺติฯ วาจากตาติ เอเต มนฺตา นาม มุสาวาเทน จินฺเตตฺวา กตาฯ คิทฺธิกตา คหีตาติ ลาภคิทฺธิกตาย พฺราหฺมเณหิ คหิตาฯ ทุมฺโมจยาติ มจฺเฉน คิลิตพลิโส วิย ทุมฺโมจยาฯ กพฺยปถานุปนฺนาติ กพฺยาการกพฺราหฺมณานํ วจนปถํ อนุปนฺนา อนุคตาฯ เต หิ ยถา อิจฺฉนฺติ, ตถา มุสา วตฺวา พนฺธนฺติฯ พาลานนฺติ เตสญฺหิ พาลานํ จิตฺตํ วิสเม นิวิฏฺฐํ, ตํ อญฺเญ อปฺปปญฺญาว อภิสทฺทหนฺติฯ

โปริสิยํพเลนาติ โปริสิยสงฺขาเตน พเลนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ เอเตสํ สีหาทีนํ ปุริสถามสงฺขาตํ โปริสิยพลํ, เตน พเลน สมนฺนาคโต พฺราหฺมโณ นาม นตฺถิ, สพฺเพ อิเมหิ ติรจฺฉาเนหิปิ หีนาเยวาติฯ มนุสฺสภาโว จ ควํว เปกฺโขติ อปิจ โย เอเตสํ มนุสฺสภาโว, โส คุนฺนํ วิย เปกฺขิตพฺโพฯ กิํการณา? ชาติ หิ เตสํ อสมา สมานาฯ เตสญฺหิ พฺราหฺมณานํ ทุปฺปญฺญตาย โคหิ สทฺธิํ สมานชาติเยว อสมาฯ อญฺญเมว หิ คุนฺนํ สณฺฐานํ, อญฺญํ เตสนฺติฯ เอเตน พฺราหฺมเณ ติรจฺฉาเนสุ สีหาทีหิ สเมปิ อกตฺวา โครูปสเมว กโรติฯ

สเจ จ ราชาติ อริฏฺฐ, ยทิ มหาพฺรหฺมุนา ทินฺนภาเวน ขตฺติโยว ปถวิํ วิชิตฺวาฯ สชีววาติ สหชีวีหิ อมจฺเจหิ สมนฺนาคโตฯ อสฺสวปาริสชฺโชติ อตฺตโน โอวาทกรปริสาวจโรว สิยา, อถสฺส ปริสาย ยุชฺฌิตฺวา รชฺชํ กาตพฺพํ นาม น ภเวยฺย ฯ สยเมว โส เอกโกว สตฺตุสงฺฆํ วิเชยฺย, เอวํ สติ ยุทฺเธ ทุกฺขาภาเวน ตสฺส ปชา นิจฺจสุขี ภเวยฺย, เอตญฺจ นตฺถิฯ ตสฺมา เตสํ วจนํ มิจฺฉาฯ

ขตฺติยมนฺตาติ ราชสตฺถญฺจ ตโย จ เวทา อตฺตโน อาณาย รุจิยา ‘‘อิทเมว กตฺตพฺพ’’นฺติ ปวตฺตตฺตา อตฺเถน เอเต สมกา ภวนฺติฯ อวินิจฺฉินิตฺวาติ เตสํ ขตฺติยมนฺตานํ ขตฺติโยปิ เวทานํ พฺราหฺมโณปิ อตฺถํ อวินิจฺฉินิตฺวา อาณาวเสเนว อุคฺคณฺหนฺโต ตํ อตฺถํ อุทโกเฆน ฉนฺนมคฺคํ วิย น พุชฺฌติฯ

อตฺเถน เอเตติ วญฺจนตฺเถน เอเต สมกา ภวนฺติฯ กิํการณา? พฺราหฺมณาว เสฏฺฐา, อญฺเญ วณฺณา หีนาติ วทนฺติฯ เย จ เต ลาภาทโย โลกธมฺมา, สพฺเพว เตสํ จตุนฺนมฺปิ วณฺณานํ ธมฺมาฯ เอกสตฺโตปิ เอเตหิ มุตฺตโก นาม นตฺถิฯ อิติ พฺราหฺมณา โลกธมฺเมหิ อปริมุตฺตาว สมานา ‘‘เสฏฺฐา มย’’นฺติ มุสา กเถนฺติฯ

อิพฺภาติ คหปติกาฯ เตวิชฺชสงฺฆา จาติ พฺราหฺมณาปิ ตเถว ปุถูนิ กสิโครกฺขาทีนิ กมฺมานิ กโรนฺติฯ นิจฺจุสฺสุกาติ นิจฺจํ อุสฺสุกฺกชาตา ฉนฺทชาตาฯ ตทปฺปปญฺญา ทฺวิรสญฺญุรา เตติ ตสฺมา ภาติก, ทฺวิรสญฺญุ นิปฺปญฺญา พฺราหฺมณา, อารา เต ธมฺมโตฯ โปราณกา หิ พฺราหฺมณธมฺมา เอตรหิ สุนเขสุ สนฺทิสฺสนฺตีติฯ

เอวํ มหาสตฺโต ตสฺส วาทํ ภินฺทิตฺวา อตฺตโน วาทํ ปติฏฺฐาเปสิฯ ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา สพฺพา นาคปริสา โสมนสฺสชาตา อเหสุํฯ มหาสตฺโต เนสาทพฺราหฺมณํ นาคภวนา นีหราเปสิ, ปริภาสมตฺตมฺปิสฺส นากาสิฯ สาครพฺรหฺมทตฺโตปิ ฐปิตทิวสํ อนติกฺกมิตฺวา จตุรงฺคินิยา เสนาย สห ปิตุ วสนฏฺฐานํ อคมาสิฯ มหาสตฺโตปิ ‘‘มาตุลญฺจ อยฺยกญฺจ ปสฺสิสฺสามี’’ติ เภริํ จราเปตฺวา มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน ยมุนาโต อุตฺตริตฺวา ตเมว อสฺสมปทํ อารพฺภ ปายาสิฯ อวเสสา ภาตโร จสฺส มาตาปิตโร จ ปจฺฉโต ปายิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ สาครพฺรหฺมทตฺโต มหาสตฺตํ มหติยา ปริสาย อาคจฺฉนฺตํ อสญฺชานิตฺวา ปิตรํ ปุจฺฉนฺโต อาห –

[967]

‘‘กสฺส เภรี มุทิงฺคา จ, สงฺขา ปณวทินฺทิมา;

ปุรโต ปฏิปนฺนานิ, หาสยนฺตา รเถสภํฯ

[968]

‘‘กสฺส กญฺจนปฏฺเฏน, ปุถุนา วิชฺชุวณฺณินา;

ยุวา กลาปสนฺนทฺโธ, โก เอติ สิริยา ชลํฯ

[969]

‘‘อุกฺกามุขปหฏฺฐํว, ขทิรงฺคารสนฺนิภํ;

มุขญฺจ รุจิรา ภาติ, โก เอติ สิริยา ชลํฯ

[970]

‘‘กสฺส ชมฺโพนทํ ฉตฺตํ, สสลากํ มโนรมํ;

อาทิจฺจรํสาวรณํ, โก เอติ สิริยา ชลํฯ

[971]

‘‘กสฺส องฺคํ ปริคฺคยฺห, วาลพีชนิมุตฺตมํ;

อุภโต วรปุญฺญสฺส, มุทฺธนิ อุปรูปริฯ

[972]

‘‘กสฺส เปขุณหตฺถานิ, จิตฺรานิ จ มุทูนิ จ;

กญฺจนมณิทณฺฑานิ, จรนฺติ ทุภโต มุขํฯ

[973]

‘‘ขทิรงฺคารวณฺณาภา, อุกฺกามุขปหํสิตา;

กสฺเสเต กุณฺฑลา วคฺคู, โสภนฺติ ทุภโต มุขํฯ

[974]

‘‘กสฺส วาเตน ฉุปิตา, นิทฺธนฺตา มุทุกาฬกา;

โสภยนฺติ นลาฏนฺตํ, นภา วิชฺชุริวุคฺคตาฯ

[975]

‘‘กสฺส เอตานิ อกฺขีนิ, อายตานิ ปุถูนิ จ;

โก โสภติ วิสาลกฺโข, กสฺเสตํ อุณฺณชํ มุขํฯ

[976]

‘‘กสฺเสเต ลปนชาตา, สุทฺธา สงฺขวรูปมา;

ภาสมานสฺส โสภนฺติ, ทนฺตา กุปฺปิลสาทิสาฯ

[977]

‘‘กสฺส ลาขารสสมา, หตฺถปาทา สุเขธิตา;

โก โส พิมฺโพฏฺฐสมฺปนฺโน, ทิวา สูริโยว ภาสติฯ

[978]

‘‘หิมจฺจเย หิมวติ, มหาสาโลว ปุปฺผิโต;

โก โส โอทาตปาวาโร, ชยํ อินฺโทว โสภติฯ

[979]

‘‘สุวณฺณปีฬกากิณฺณํ, มณิทณฺฑวิจิตฺตกํ;

โก โส ปริสโมคยฺห, อีสํ ขคฺคํ ปมุญฺจติฯ

[980]

‘‘สุวณฺณวิกตา จิตฺตา, สุกตา จิตฺตสิพฺพนา;

โก โส โอมุญฺจเต ปาทา, นโม กตฺวา มเหสิโน’’ติฯ

ตตฺถ ปฏิปนฺนานีติ กสฺเสตานิ ตูริยานิ ปุรโต ปฏิปนฺนานิฯ หาสยนฺตาติ เอตํ ราชานํ หาสยนฺตาฯ กสฺส กญฺจนปฏฺเฏนาติ กสฺส นลาฏนฺเต พนฺเธน อุณฺหีสปฏฺเฏน วิชฺชุยา เมฆมุขํ วิย มุขํ ปชฺโชตตีติ ปุจฺฉติฯ ยุวา กลาปสนฺนทฺโธติ ตรุโณ สนฺนทฺธกลาโปฯ อุกฺกามุขปหฏฺฐํวาติ กมฺมารุทฺธเน ปหฏฺฐสุวณฺณํ วิยฯ ขทิรงฺคารสนฺนิภนฺติ อาทิตฺตขทิรงฺคารสนฺนิภํฯ ชมฺโพนทนฺติ รตฺตสุวณฺณมยํฯ

องฺคํ ปริคฺคยฺหาติ จามริคาหเกน องฺเคน ปริคฺคหิตา หุตฺวาฯ วาลพีชนิมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ วาลพีชนิํฯ เปขุณหตฺถานีติ โมรปิญฺฉหตฺถกานิฯ จิตฺรานีติ สตฺตรตนจิตฺรานิฯ กญฺจนมณิทณฺฑานีติ ตปนียสุวณฺเณน จ มณีหิ จ ขณิตทณฺฑานิฯ ทุภโต มุขนฺติ มุขสฺส อุภยปสฺเสสุ จรนฺติฯ

วาเตน ฉุปิตาติ วาตปหฏาฯ นิทฺธนฺตาติ สินิทฺธอนฺตาฯ นลาฏนฺตนฺติ กสฺเสเต เอวรูปา เกสา นลาฏนฺตํ อุปโสเภนฺติฯ นภา วิชฺชุริวุคฺคตาติ นภโต อุคฺคตา วิชฺชุ วิยฯ อุณฺณชนฺติ กญฺจนาทาโส วิย ปริปุณฺณํฯ ลปนชาตาติ มุขชาตาฯ กุปฺปิลสาทิสาติ มนฺทาลกมกุลสทิสาฯ สุเขธิตาติ สุขปริหฏาฯ ชยํ อินฺโทวาติ ชยํ ปตฺโต อินฺโท วิยฯ สุวณฺณปีฬกากิณฺณนฺติ สุวณฺณปีฬกาหิ อากิณฺณํฯ มณิทณฺฑวิจิตฺตกนฺติ มณีหิ ถรุมฺหิ วิจิตฺตกํฯ สุวณฺณวิกตาติ สุวณฺณขจิตาฯ จิตฺตาติ สตฺตรตนวิจิตฺตาฯ สุกตาติ สุฏฺฐุ นิฏฺฐิตาฯ จิตฺตสิพฺพนาติ จิตฺรสิพฺพินิโยฯ โก โส โอมุญฺจเต ปาทาติ โก เอส ปาทโต เอวรูปา ปาทุกา โอมุญฺจตีติฯ

เอวํ ปุตฺเตน สาครพฺรหฺมทตฺเตน ปุฏฺโฐ อิทฺธิมา อภิญฺญาลาภี ตาปโส ‘‘ตาต, เอเต ธตรฏฺฐรญฺโญ ปุตฺตา ตว ภาคิเนยฺยนาคา’’ติ อาจิกฺขนฺโต คาถมาห –

[981]

‘‘ธตรฏฺฐา หิ เต นาคา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;

สมุทฺทชาย อุปฺปนฺนา, นาคา เอเต มหิทฺธิกา’’ติฯ

เอวํ เตสํ กเถนฺตานญฺเญว นาคปริสา ปตฺวา ตาปสสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ สมุทฺทชาปิ ปิตรํ วนฺทิตฺวา โรทิตฺวา นาคปริสาย สทฺธิํ นาคภวนเมว คตาฯ สาครพฺรหฺมทตฺโตปิ ตตฺเถว กติปาหํ วสิตฺวา พาราณสิเมว คโตฯ สมุทฺทชา นาคภวเนเยว กาลมกาสิฯ โพธิสตฺโต ยาวชีวํ สีลํ รกฺขิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา อายุปริโยสาเน สทฺธิํ ปริสาย สคฺคปุรํ ปูเรสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ อุปาสกา โปราณกปณฺฑิตา อนุปฺปนฺเนปิ พุทฺเธ เอวรูปํ นาม สมฺปตฺติํ ปหาย อุโปสถกมฺมํ กริํสุเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ เทสนาปริโยสาเน อุปาสกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, เนสาทพฺราหฺมโณ เทวทตฺโต, โสมทตฺโต อานนฺโท, อชมุขี อุปฺปลวณฺณา, สุทสฺสโน สาริปุตฺโต, สุโภโค โมคฺคลฺลาโน, กาณาริฏฺโฐ สุนกฺขตฺโต, ภูริทตฺโต ปน อหเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธ อโหสินฺติฯ

ภูริทตฺตชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐานิฏฺฐิตาฯ

[544] 7. จนฺทกุมารชาตกวณฺณนา

ราชาสิ ลุทฺทกมฺโมติ อิทํ สตฺถา คิชฺฌกูเฏ วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส วตฺถุ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก อาคตเมวฯ ตํ ตสฺส ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย ยาว พิมฺพิสารรญฺโญ มรณา ตตฺถาคตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ตํ ปน มาราเปตฺวา เทวทตฺโต อชาตสตฺตุํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาราช, ตว มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, มม มโนรโถ ตาว น ปาปุณาตี’’ติ อาหฯ ‘‘โก ปน เต, ภนฺเต, มโนรโถ’’ติ? ‘‘นนุ ทสพลํ มาเรตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติฯ ‘‘อมฺเหเหตฺถ กิํ กาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘มหาราช, ธนุคฺคเห สนฺนิปาตาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ราชา อกฺขณเวธีนํ ธนุคฺคหานํ ปญฺจสตานิ สนฺนิปาตาเปตฺวา ตโต เอกติํส ชเน อุจฺจินิตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ ปาเหสิฯ โส เตสํ เชฏฺฐกํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อาวุโส สมโณ โคตโม คิชฺฌกูเฏ วิหรติ, อสุกสฺมิํ นาม ทิวาฏฺฐาเน จงฺกมติฯ ตฺวํ ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ วิสปีเตน สลฺเลน วิชฺฌิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อสุเกน นาม มคฺเคน เอหี’’ติ วตฺวา เปเสตฺวา ตสฺมิํ มคฺเค ทฺเว ธนุคฺคเหฐเปสิ ‘‘ตุมฺหากํ ฐิตมคฺเคน เอโก ปุริโส อาคมิสฺสติ, ตํ ตุมฺเห ชีวิตา โวโรเปตฺวา อสุเกน นาม มคฺเคน เอถา’’ติ, ตสฺมิํ มคฺเค จตฺตาโร ปุริเส ฐเปสิ ‘‘ตุมฺหากํ ฐิตมคฺเคน ทฺเว ปุริสา อาคมิสฺสนฺติ, ตุมฺเห เต ชีวิตา โวโรเปตฺวา อสุเกน นาม มคฺเคน เอถา’’ติ, ตสฺมิํ มคฺเค อฏฺฐ ชเน ฐเปสิ ‘‘ตุมฺหากํ ฐิตมคฺเคน จตฺตาโร ปุริโส อาคมิสฺสนฺติ, ตุมฺเห เต ชีวิตา โวโรเปตฺวา อสุเกน นาม มคฺเคน เอถา’’ติ, ตสฺมิํ มคฺเค โสฬส ปุริเส ฐเปสิ ‘‘ตุมฺหากํ ฐิตมคฺเคน อฏฺฐ ปุริสา อาคมิสฺสนฺติ, ตุมฺเห เต ชีวิตา โวโรเปตฺวา อสุเกน นาม มคฺเคน เอถา’’ติฯ

กสฺมา ปเนส เอวมกาสีติ? อตฺตโน กมฺมสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถํฯ

อถ โส เชฏฺฐกธนุคฺคโห วามโต ขคฺคํ ลคฺเคตฺวา ปิฏฺฐิยา ตุณีรํ พนฺธิตฺวา เมณฺฑสิงฺคมหาธนุํ คเหตฺวา ตถาคตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘วิชฺฌิสฺสามิ น’’นฺติ สญฺญาย ธนุํ อาโรเปตฺวา สรํ สนฺนยฺหิตฺวา อากฑฺฒิตฺวา วิสฺสชฺเชตุํ นาสกฺขิฯ โส สรํ โอโรเปตุมฺปิ อสกฺโกนฺโต ผาสุกา ภิชฺชนฺติโย วิย มุขโต เขเฬน ปคฺฆรนฺเตน กิลนฺตรูโป อโหสิ, สกลสรีรํ ถทฺธํ ชาตํ, ยนฺเตน ปีฬิตาการปฺปตฺตํ วิย อโหสิฯ โส มรณภยตชฺชิโต อฏฺฐาสิฯ อถ นํ สตฺถา ทิสฺวา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา เอตทโวจ ‘‘มา ภายิ โภ, ปุริส, อิโต เอหี’’ติฯ โส ตสฺมิํ ขเณ อาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ‘‘อจฺจโย มํ, ภนฺเต, อจฺจคมา ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ยถาอกุสลํ, สฺวาหํ ตุมฺหากํ คุเณ อชานนฺโต อนฺธพาลสฺส เทวทตฺตสฺส วจเนน ตุมฺเห ชีวิตา โวโรเปตุํ อาคโตมฺหิ, ขมถ เม, ภนฺเต’’ติ ขมาเปตฺวา เอกมนฺเต นิสีทิฯ อถ นํ สตฺถา ธมฺมํ เทเสนฺโต สจฺจานิ ปกาเสตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา ‘‘อาวุโส, เทวทตฺเตน อาจิกฺขิตมคฺคํ อปฺปฏิปชฺชิตฺวา อญฺเญน มคฺเคน ยาหี’’ติ อุยฺโยเชสิฯ อุยฺโยเชตฺวา จ ปน จงฺกมา โอรุยฺห อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทิฯ

อถ ตสฺมิํ ธนุคฺคเห อนาคจฺฉนฺเต อิตเร ทฺเว ชนา ‘‘กิํ นุ โข โส จิรายตี’’ติ ปฏิมคฺเคน คจฺฉนฺตา ทสพลํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ สตฺถา เตสมฺปิ ธมฺมํ เทเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา ‘‘อาวุโส, เทวทตฺเตน กถิตมคฺคํ อปฺปฏิปชฺชิตฺวา อิมินา มคฺเคน คจฺฉถา’’ติ อุยฺโยเชสิฯ อิมินา อุปาเยน อิตเรสุปิ อาคนฺตฺวา นิสินฺเนสุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา อญฺเญน มคฺเคน อุยฺโยเชสิฯ อถ โส ปฐมมาคโต เชฏฺฐกธนุคฺคโห เทวทตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, เทวทตฺต อหํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ชีวิตา โวโรเปตุํ นาสกฺขิํ, มหิทฺธิโก โส ภควา มหานุภาโว’’ติ อาโรเจสิฯ เต สพฺเพปิ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธํ นิสฺสาย อมฺเหหิ ชีวิตํ ลทฺธ’’นฺติ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ อยํ ปวตฺติ ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏา อโหสิฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส เทวทตฺโต กิร เอกสฺมิํ ตถาคเต เวรจิตฺเตน พหู ชเน ชีวิตา โวโรเปตุํ วายามมกาสิ, เต สพฺเพปิ สตฺถารํ นิสฺสาย ชีวิตํ ลภิํสู’’ติฯ

สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มํ เอกกํ นิสฺสาย มยิ เวรจิตฺเตน พหู ชเน ชีวิตา โวโรเปตุํ วายามํ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต อยํ พาราณสี ปุปฺผวตี นาม อโหสิฯ ตตฺถ วสวตฺติรญฺโญ ปุตฺโต เอกราชา นาม รชฺชํ กาเรสิ, ตสฺส ปุตฺโต จนฺทกุมาโร นาม โอปรชฺชํ กาเรสิฯ ขณฺฑหาโล นาม พฺราหฺมโณ ปุโรหิโต อโหสิฯ โส รญฺโญ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ อนุสาสิฯ ตํ กิร ราชา ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ วินิจฺฉเย นิสีทาเปสิฯ โส ลญฺชวิตฺตโก หุตฺวา ลญฺชํ คเหตฺวา อสามิเก สามิเก กโรติ, สามิเก จ อสามิเกฯ อเถกทิวสํ เอโก อฑฺฑปราชิโต ปุริโส วินิจฺฉยฏฺฐานา อุปกฺโกเสนฺโต นิกฺขมิตฺวา ราชุปฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺตํ จนฺทกุมารํ ทิสฺวา ธาวิตฺวา ตสฺส ปาเทสุ นิปติตฺวา โรทิฯ โส ‘‘กิํ, โภ ปุริส, โรทสี’’ติ อาหฯ ‘‘สามิ, ขณฺฑหาโล วินิจฺฉเย วิโลปํ ขาทติ, อหํ เตน ลญฺชํ คเหตฺวา ปราชยํ ปาปิโต’’ติฯ จนฺทกุมาโร ‘‘มา ภายี’’ติ ตํ อสฺสาเสตฺวา วินิจฺฉยํ เนตฺวา สามิกเมว สามิกํ, อสามิกเมว อสามิกํ อกาสิฯ มหาชโน มหาสทฺเทน สาธุการมทาสิฯ ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘กิํสทฺโท เอโส’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘จนฺทกุมาเรน กิร อฑฺโฑ สุวินิจฺฉิโต, ตตฺเถโส สาธุการสทฺโท’’ติฯ ตํ สุตฺวา ราชา ตุสฺสิฯ กุมาโร อาคนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อถ นํ ราชา ‘‘ตาต, เอโก กิร เต อฑฺโฑ วินิจฺฉิโต’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ตาต, อิโต ปฏฺฐาย ตฺวเมว วินิจฺฉยํ ปฏฺฐเปหี’’ติ วินิจฺฉยํ กุมารสฺส อทาสิฯ

ตโต ปฏฺฐาย ขณฺฑหาลสฺส อาโย ปจฺฉิชฺชิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย กุมาเร อาฆาตํ พนฺธิตฺวา โอกาสํ คเวสนฺโต อนฺตราเปกฺโข วิจริฯ โส ปน ราชา มนฺทปญฺโญฯ

โส เอกทิวสํ รตฺติภาเค สุปิตฺวา ปจฺจูสสมเย สุปินนฺเต อลงฺกตทฺวารโกฏฺฐกํ, สตฺตรตนมยปาการํ, สฏฺฐิโยชนิกสุวณฺณมยวาลุกมหาวีถิํ, โยชนสหสฺสุพฺเพธเวชยนฺตปาสาทปฏิมณฺฑิตํ นนฺทนวนาทิวนรามเณยฺยกนนฺทาโปกฺขรณิอาทิโปกฺขรณิรามเณยฺยกสมนฺนาคตํ อากิณฺณเทวคณํ ตาวติํสภวนํ ทิสฺวา ปพุชฺฌิตฺวา ตตฺถ คนฺตุกาโม จินฺเตสิ – ‘‘สฺเว อาจริยขณฺฑหาลสฺสาคมนเวลาย เทวโลกคามิมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา เตน เทสิตมคฺเคน เทวโลกํ คมิสฺสามี’’ติ ขณฺฑหาโลปิ ปาโตว นฺหตฺวา ภุญฺชิตฺวา ราชุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา ราชนิเวสนํ ปวิสิตฺวา รญฺโญ สุขเสยฺยํ ปุจฺฉิฯ อถสฺส ราชา อาสนํ ทาเปตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[982]

‘‘ราชาสิ ลุทฺทกมฺโม, เอกราชา ปุปฺผวตียา;

โส ปุจฺฉิ พฺรหฺมพนฺธุํ, ขณฺฑหาลํ ปุโรหิตํ มูฬฺหํฯ

[983]

‘‘สคฺคาน มคฺคมาจิกฺข, ตฺวํสิ พฺราหฺมณ ธมฺมวินยกุสโล;

ยถา อิโต วชนฺติ สุคติํ, นรา ปุญฺญานิ กตฺวานา’’ติฯ

ตตฺถ ราชาสีติ ราชา อาสิฯ ลุทฺทกมฺโมติ กกฺขฬผรุสกมฺโมฯ สคฺคาน มคฺคนฺติ สคฺคานํ คมนมคฺคํฯ ธมฺมวินยกุสโลติ สุจริตธมฺเม จ อาจารวินเย จ กุสโลฯ ยถาติ ยถา นรา ปุญฺญานิ กตฺวา อิโต สุคติํ คจฺฉนฺติ, ตํ เม สุคติมคฺคํ อาจิกฺขาหีติ ปุจฺฉิฯ

อิมํ ปน ปญฺหํ สพฺพญฺญุพุทฺธํ วา ตสฺส สาวเก วา เตสํ อลาเภน โพธิสตฺตํ วา ปุจฺฉิตุํ วฏฺฏติฯ ราชา ปน ยถา นาม สตฺตาหํ มคฺคมูฬฺโห ปุริโส อญฺญํ มาสมตฺตํ มคฺคมูฬฺหํ มคฺคํ ปุจฺเฉยฺย, เอวํ ขณฺฑหาลํ ปุจฺฉิฯ โส จินฺเตสิ ‘‘อยํ เม ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺฐิทสฺสนกาโล, อิทานิ จนฺทกุมารํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา มม มโนรถํ ปูเรสฺสามี’’ติฯ อถ ราชานํ อามนฺเตตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[984]

‘‘อติทานํ ททิตฺวาน, อวชฺเฌ เทว ฆาเตตฺวา;

เอวํ วชนฺติ สุคติํ, นรา ปุญฺญานิ กตฺวานา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – มหาราช สคฺคํ คจฺฉนฺตา นาม อติทานํ ททนฺติ, อวชฺเฌ ฆาเตนฺติฯ สเจปิ สคฺคํ คนฺตุกาโมสิ, ตฺวมฺปิ ตเถว กโรหีติฯ

อถ นํ ราชา ปญฺหสฺส อตฺถํ ปุจฺฉิ –

[985]

‘‘กิํ ปน ตํ อติทานํ, เก จ อวชฺฌา อิมสฺมิ โลกสฺมิํ;

เอตญฺจ โข โน อกฺขาหิ, ยชิสฺสามิ ททามิ ทานานี’’ติฯ

โสปิสฺส พฺยากาสิ –

[986]

‘‘ปุตฺเตหิ เทว ยชิตพฺพํ, มเหสีหิ เนคเมหิ จ;

อุสเภหิ อาชานิเยหิ จตูหิ, สพฺพจตุกฺเกน เทว ยชิตพฺพ’’นฺติฯ

รญฺโญ ปญฺหํ พฺยากโรนฺโต จ เทวโลกมคฺคํ ปุฏฺโฐ นิรยมคฺคํ พฺยากาสิฯ

ตตฺถ ปุตฺเตหีติ อตฺตนา ชาเตหิ ปิยปุตฺเตหิ เจว ปิยธีตาหิ จฯ มเหสีหีติ ปิยภริยาหิฯ เนคเมหีติ เสฏฺฐีหิฯ อุสเภหีติ สพฺพเสเตหิ อุสภราชูหิฯ อาชานิเยหีติ มงฺคลอสฺเสหิฯ จตูหีติ เอเตหิ สพฺเพเหว อญฺเญหิ จ หตฺถิอาทีหิ จตูหิ จตูหีติ เอวํ สพฺพจตุกฺเกน, เทว, ยชิตพฺพํฯ เอเตสญฺหิ ขคฺเคน สีสํ ฉินฺทิตฺวา สุวณฺณปาติยา คลโลหิตํ คเหตฺวา อาวาเฏ ปกฺขิปิตฺวา ยญฺญสฺส ยชนกราชาโน สรีเรน สห เทวโลกํ คจฺฉนฺติฯ มหาราช, สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกานํ ฆาสจฺฉาทนาทิสมฺปทานํ ทานเมว ปวตฺตติฯ อิเม ปน ปุตฺตธีตาทโย มาเรตฺวา เตสํ คลโลหิเตน ยญฺญสฺส ยชนํ อติทานํ นามาติ ราชานํ สญฺญาเปสิฯ

อิติ โส ‘‘สเจ จนฺทกุมารํ เอกญฺเญว คณฺหิสฺสามิ, เวรจิตฺเตน กรณํ มญฺญิสฺสนฺตี’’ติ ตํ มหาชนสฺส อนฺตเร ปกฺขิปิฯ อิทํ ปน เตสํ กเถนฺตานํ กถํ สุตฺวา สพฺเพ อนฺเตปุรชนา ภีตตสิตา สํวิคฺคมานหทยา เอกปฺปหาเรเนว มหารวํ รวิํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[987]

‘‘ตํ สุตฺวา อนฺเตปุเร, กุมารา มเหสิโย จ หญฺญนฺตุ;

เอโก อโหสิ นิคฺโฆโส, ภิกฺขา อจฺจุคฺคโต สทฺโท’’ติฯ

ตตฺถ ตนฺติ ‘‘กุมารา จ มเหสิโย จ หญฺญนฺตู’’ติ ตํ สทฺทํ สุตฺวา เอโกติ สกลราชนิเวสเน เอโกว นิคฺโฆโส อโหสิฯ ภิสฺมาติ ภยานโกฯ อจฺจุคฺคโตติ อติอุคฺคโต อโหสิ, สกลราชกุลํ ยุคนฺตวาตปฺปหฏํ วิย สาลวนํ อโหสิฯ

พฺราหฺมโณ ราชานํ อาห – ‘‘กิํ ปน, มหาราช, ยญฺญํ ยชิตุํ สกฺโกสิ, น สกฺโกสี’’ติ? ‘‘กิํ กเถสิ, อาจริย, ยญฺญํ ยชิตฺวา เทวโลกํ คมิสฺสามี’’ติฯ ‘‘มหาราช, ภีรุกา ทุพฺพลชฺฌาสยา ยญฺญํ ยชิตุํ สมตฺถา นาม น โหนฺติ, ตุมฺเห อิธ สพฺเพ สนฺนิปาเตถ, อหํ ยญฺญาวาเฏ กมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อตฺตโน ปโหนกํ พลกายํ คเหตฺวา นครา นิกฺขมฺม ยญฺญาวาฏํ สมตลํ กาเรตฺวา วติยา ปริกฺขิปิฯ กสฺมา? ธมฺมิโก หิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาคนฺตฺวา นิวาเรยฺยาติ ยญฺญาวาเฏ วติยา ปริกฺเขปนํ นาม จาริตฺตนฺติ กตฺวา โปราณกพฺราหฺมเณหิ ฐปิตํฯ ราชาปิ ปุริเส ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาตา, อหํ อตฺตโน ปุตฺตธีตโร จ ภริยาโย จ มาเรตฺวา ยญฺญํ ยชิตฺวา เทวโลกํ คมิสฺสามิ, คจฺฉถ เนสํ อาจิกฺขิตฺวา สพฺเพ อิธาเนถา’’ติ ปุตฺตานํ ตาว อานยนตฺถาย อาห –

[988]

‘‘คจฺฉถ วเทถ กุมาเร, จนฺทํ สูริยญฺจ ภทฺทเสนญฺจ;

สูรญฺจ วามโคตฺตญฺจ, ปจุรา กิร โหถ ยญฺญตฺถายา’’ติฯ

ตตฺถ คจฺฉถ วเทถ กุมาเรติ จนฺทกุมาโร จ สูริยกุมาโร จาติ ทฺเว โคตมิเทวิยา อคฺคมเหสิยา ปุตฺตา, ภทฺทเสโน จ สูโร จ วามโคตฺโต จ เตสํ เวมาติกภาตโรฯ ปจุรา กิร โหถาติ เอกสฺมิํ ฐาเน ราสี โหถาติ อาจิกฺขถาติ อตฺโถฯ

เต ปฐมํ จนฺทกุมารสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาหํสุ ‘‘กุมาร, ตุมฺเห กิร มาเรตฺวา ตุมฺหากํ ปิตา เทวโลกํ คนฺตุกาโม, ตุมฺหากํ คณฺหนตฺถาย อมฺเห เปเสสี’’ติฯ ‘‘กสฺส วจเนน มํ คณฺหาเปสี’’ติ? ‘‘ขณฺฑหาลสฺส, เทวา’’ติฯ ‘‘กิํ โส มญฺเญว คณฺหาเปติ, อุทาหุ อญฺเญปี’’ติฯ ‘‘ราชปุตฺต, อญฺเญปิ คณฺหาเปติ, สพฺพจตุกฺกํ กิร ยญฺญํ ยชิตุกาโม’’ติฯ โส จินฺเตสิ ‘‘ตสฺส อญฺเญหิ สทฺธิํ เวรํ นตฺถิ, ‘วินิจฺฉเย วิโลปํ กาตุํ น ลภามี’ติ ปน มยิ เอกสฺมิํ เวรจิตฺเตน พหู มาราเปติ, ปิตรํ ทฏฺฐุํ ลภนฺตสฺส สพฺเพสํ เตสํ โมจาปนํ นาม มม ภาโร’’ติฯ อถ เน ราชปุริเส อาห ‘‘เตน หิ เม ปิตุ วจนํ กโรถา’’ติฯ เต ตํ เนตฺวา ราชงฺคเณ เอกมนฺเต ฐเปตฺวา อิตเรปิ ตโย อามนฺเตตฺวา ตสฺเสว สนฺติเก กตฺวา รญฺโญ อาโรจยิํสุ ‘‘อานีตา เต, เทว, ปุตฺตา’’ติฯ

โส เตสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘ตาตา, อิทานิ เม ธีตโร อาเนตฺวา เตสญฺเญว ภาติกานํ สนฺติเก กโรถา’’ติ จตสฺโส ธีตโร อาหราเปตุํ อิตรํ คาถมาห –

[989]

‘‘กุมาริโยปิ วเทถ, อุปเสนํ โกกิลญฺจ มุทิตญฺจ;

นนฺทญฺจาปิ กุมาริํ, ปจุรา กิร โหถ ยญฺญตฺถายา’’ติฯ

เต ‘‘เอวํ กริสฺสามา’’ติ ตาสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตา โรทมานา ปริเทวมานา อาเนตฺวา ภาติกานญฺเญว สนฺติเก กริํสุฯ ตโต ราชา อตฺตโน ภริยานํ คหณตฺถาย อิตรํ คาถมาห –

[990]

‘‘วิชยมฺปิ มยฺหํ มเหสิํ, เอราวติํ เกสินิํสุนนฺทญฺจ;

ลกฺขณวรูปปนฺนา, ปจุรา กิร โหถ ยญฺญตฺถายา’’ติฯ

ตตฺถ ลกฺขณวรูปปนฺนาติ อุตฺตเมหิ จตุสฏฺฐิยา อิตฺถิลกฺขเณหิ อุปปนฺนา เอตาปิ วเทถาติ อตฺโถฯ

เต ตาปิ ปริเทวมานา อาเนตฺวา กุมารานํ สนฺติเก กริํสุฯ อถ ราชา จตฺตาโร เสฏฺฐิโน คหณตฺถาย อาณาเปนฺโต อิตรํ คาถมาห –

[991]

‘‘คหปตโย จ วเทถ, ปุณฺณมุขํ ภทฺทิยํ สิงฺคาลญฺจ;

วฑฺฒญฺจาปิ คหปติํ, ปจุรา กิร โหถ ยญฺญตฺถายา’’ติฯ

ราชปุริสา คนฺตฺวา เตปิ อานยิํสุฯ รญฺโญ ปุตฺตทาเร คยฺหมาเน สกลนครํ น กิญฺจิ อโวจฯ เสฏฺฐิกุลานิ ปน มหาสมฺพนฺธานิ, ตสฺมา เตสํ คหิตกาเล สกลนครํ สงฺขุภิตฺวา ‘‘รญฺโญ เสฏฺฐิโน มาเรตฺวา ยญฺญํ ยชิตุํ น ทสฺสามา’’ติ เสฏฺฐิโน ปริวาเรตฺวาว เตสํ ญาติวคฺเคน สทฺธิํ ราชกุลํ อคมิฯ อถ เต เสฏฺฐิโน ญาติคณปริวุตา ราชานํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ ยาจิํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[992]

‘‘เต ตตฺถ คหปตโย, อโวจิสุํ สมาคตา ปุตฺตทารปริกิณฺณา;

สพฺเพว สิขิโน เทว กโรหิ, อถ วา โน ทาเส สาเวหี’’ติฯ

ตตฺถ สพฺเพว สิขิโนติ สพฺเพ อมฺเห มตฺถเก จูฬํ พนฺธิตฺวา อตฺตโน เจฏเก กโรหิ, มยํ เต เจฏกกิจฺจํ กริสฺสามฯ อถ วา โน ทาเส สาเวหีติ อถ วา โน อสทฺทหนฺโต สพฺพเสนิโย สนฺนิปาเตตฺวา ราสิมชฺเฌ อมฺเห ทาเส สาเวหิ, มยํ เต ทาสตฺตํ ปฏิสฺสุณิสฺสามาติฯ

เต เอวํ ยาจนฺตาปิ ชีวิตํ ลทฺธุํ นาสกฺขิํสุฯ ราชปุริสา เสเส ปฏิกฺกมาเปตฺวา เต คเหตฺวา กุมารานญฺเญว สนฺติเก นิสีทาเปสุํฯ ตโต ปน ราชา หตฺถิอาทีนํ คหณตฺถาย อาณาเปนฺโต อาห –

[993]

‘‘อภยงฺกรมฺปิ เม หตฺถิํ, นาฬาคิริํ อจฺจุคฺคตํ วรุณทนฺตํ;

อาเนถ โข เน ขิปฺปํ, ยญฺญตฺถาย ภวิสฺสนฺติฯ

[994]

‘‘อสฺสรตนมฺปิ เกสิํ, สุรามุขํ ปุณฺณกํ วินตกญฺจ;

อาเนถ โข เน ขิปฺปํ, ยญฺญตฺถาย ภวิสฺสนฺติฯ

[995]

‘‘อุสภมฺปิ ยูถปติํ อโนชํ, นิสภํ ควมฺปติํ เตปิ มยฺหํ อาเนถ;

สมูห กโรนฺตุ สพฺพํ, ยชิสฺสามิ ททามิ ทานานิฯ

[996]

‘‘สพฺพํ ปฏิยาเทถ, ยญฺญํ ปน อุคฺคตมฺหิ สูริยมฺหิ;

อาณาเปถ จ กุมาเร, อภิรมนฺตุ อิมํ รตฺติํฯ

[997]

‘‘สพฺพํ อุปฏฺฐเปถ, ยญฺญํ ปน อุคฺคตมฺหิ สูริยมฺหิ;

วเทถ ทานิ กุมาเร, อชฺช โข ปจฺฉิมา รตฺตี’’ติฯ

ตตฺถ สมูห กโรนฺตุ สพฺพนฺติ น เกวลํ เอตฺตกเมว, อวเสสมฺปิ จตุปฺปทคณญฺเจว ปกฺขิคณญฺจ สพฺพํ จตุกฺกํ กตฺวา ราสิํ กโรนฺตุ, สพฺพจตุกฺกํ ยญฺญํ ยชิสฺสามิ, ยาจกพฺราหฺมณานญฺจ ทานํ ทสฺสามีติฯ สพฺพํ ปฏิยาเทถาติ เอวํ มยา วุตฺตํ อนวเสสํ อุปฏฺฐเปถฯ อุคฺคตมฺหีติ อหํ ปน ยญฺญํ อุคฺคเต สูริเย สฺเว ปาโตว ยชิสฺสามิฯ สพฺพํ อุปฏฺฐเปถาติ เสสมฺปิ สพฺพํ ยญฺญอุปกรณํ อุปฏฺฐเปถาติฯ

รญฺโญ ปน มาตาปิตโร ธรนฺติเยวฯ อถสฺส อมจฺจา คนฺตฺวา มาตุยา อาโรเจสุํ ‘‘อยฺเย, ปุตฺโต โว ปุตฺตทารํ มาเรตฺวา ยญฺญํ ยชิตุกาโม’’ติฯ สา ‘‘กิํ กเถถ, ตาตา’’ติ หตฺเถน หทยํ ปหริตฺวา โรทมานา อาคนฺตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร เอวรูโป เต ยญฺโญ ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[998]

‘‘ตํตํ มาตา อวจ, โรทนฺตี อาคนฺตฺวา วิมานโต;

ยญฺโญ กิร เต ปุตฺต, ภวิสฺสติ จตูหิ ปุตฺเตหี’’ติฯ

ตตฺถ ตํตนฺติ ตํ เอตํ ราชานํฯ วิมานโตติ อตฺตโน วสนฏฺฐานโตฯ

ราชา อาห –

[999]

‘‘สพฺเพปิ มยฺหํ ปุตฺตา จตฺตา, จนฺทสฺมิํ หญฺญมานสฺมิํ;

ปุตฺเตหิ ยญฺญํ ยชิตฺวาน, สุคติํ สคฺคํ คมิสฺสามี’’ติฯ

ตตฺถ จตฺตาติ จนฺทกุมาเร หญฺญมาเนเยว สพฺเพปิ ยญฺญตฺถาย มยา ปริจฺจตฺตาฯ

อถ นํ มาตา อาห –

[1000]

‘‘มา ตํ ปุตฺต สทฺทเหสิ, สุคติ กิร โหติ ปุตฺตยญฺเญน;

นิรยาเนโส มคฺโค, เนโส มคฺโค หิ สคฺคานํฯ

[1001]

‘‘ทานานิ เทหิ โกณฺฑญฺญ, อหิํสา สพฺพภูตภพฺยานํ;

เอส มคฺโค สุคติยา, น จ มคฺโค ปุตฺตยญฺเญนา’’ติฯ

ตตฺถ นิรยาเนโสติ นิรสฺสาทตฺเถน นิรยานํ จตุนฺนํ อปายานํ เอส มคฺโคฯ โกณฺฑญฺญาติ ราชานํ โคตฺเตนาลปติฯ ภูตภพฺยานนฺติ ภูตานญฺจ ภวิตพฺพสตฺตานญฺจฯ ปุตฺตยญฺเญนาติ เอวรูเปน ปุตฺตธีตโร มาเรตฺวา ยชกยญฺเญน สคฺคมคฺโค นาม นตฺถีติฯ

ราชา อาห –

[1002]

‘‘อาจริยานํ วจนา, ฆาเตสฺสํ จนฺทญฺจ สูริยญฺจ;

ปุตฺเตหิ ยญฺญํ ยชิตฺวาน ทุจฺจเชหิ, สุคติํ สคฺคํ คมิสฺสามี’’ติฯ

ตตฺถ อาจริยานํ วจนนฺติ อมฺม, เนสา มม อตฺตโน มติ, อาจารสิกฺขาปนกสฺส ปน เม ขณฺฑหาลาจริยสฺส เอตํ วจนํ, เอสา อนุสิฏฺฐิฯ ตสฺมา อหํ เอเต ฆาเตสฺสํ, ทุจฺจเชหิ ปุตฺเตหิ ยญฺญํ ยชิตฺวา สคฺคํ คมิสฺสามีติฯ

อถสฺส มาตา อตฺตโน วจนํ คาหาเปตุํ อสกฺโกนฺตี อปคตาฯ ปิตา ตํ ปวตฺติํ ปุจฺฉิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1003]

‘‘ตํตํ ปิตาปิ อวจ, วสวตฺตี โอรสํ สกํ ปุตฺตํ;

ยญฺโญ กิร เต ปุตฺต, ภวิสฺสติ จตูหิ ปุตฺเตหี’’ติฯ

ตตฺถ วสวตฺตีติ ตสฺส นามํฯ

ราชา อาห –

[1004]

‘‘สพฺเพปิ มยฺหํ ปุตฺตา จตฺตา, จนฺทสฺมิํ หญฺญมานสฺมิํ;

ปุตฺเตหิ ยญฺญํ ยชิตฺวาน, สุคติํ สคฺคํ คมิสฺสามี’’ติฯ

อถ นํ ปิตา อาห –

[1005]

‘‘มา ตํ ปุตฺต สทฺทเหสิ, สุคติ กิร โหติ ปุตฺตยญฺเญน;

นิรยาเนโส มคฺโค, เนโส มคฺโค หิ สคฺคานํฯ

[1006]

‘‘ทานานิ เทหิ โกณฺฑญฺญ, อหิํสา สพฺพภูตภพฺยานํ;

เอส มคฺโค สุคติยา, น จ มคฺโค ปุตฺตยญฺเญนา’’ติฯ

ราชา อาห –

[1007]

‘‘อาจริยานํ วจนา, ฆาเตสฺสํ จนฺทญฺจ สูริยญฺจ;

ปุตฺเตหิ ยญฺญํ ยชิตฺวาน ทุจฺจเชหิ, สุคติํ สคฺคํ คมิสฺสามี’’ติฯ

อถ นํ ปิตา อาห –

[1008]

‘‘ทานานิ เทหิ โกณฺฑญฺญ, อหิํสา สพฺพภูตภพฺยานํ;

ปุตฺตปริวุโต ตุวํ, รฏฺฐํ ชนปทญฺจ ปาเลหี’’ติฯ

ตตฺถ ปุตฺตปริวุโตติ ปุตฺเตหิ ปริวุโตฯ รฏฺฐํ ชนปทญฺจาติ สกลกาสิรฏฺฐญฺจ ตสฺเสว ตํ ตํ โกฏฺฐาสภูตํ ชนปทญฺจฯ

โสปิ ตํ อตฺตโน วจนํ คาหาเปตุํ นาสกฺขิฯ ตโต จนฺทกุมาโร จินฺเตสิ ‘‘อิมสฺส เอตฺตกสฺส ชนสฺส ทุกฺขํ มํ เอกํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ, มม ปิตรํ ยาจิตฺวา เอตฺตกํ ชนํ มรณทุกฺขโต โมเจสฺสามี’’ติฯ โส ปิตรา สทฺธิํ สลฺลปนฺโต อาห –

[1009]

‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;

อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถี อสฺเส จ ปาเลมฯ

[1010]

‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;

อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถิฉกณานิ อุชฺเฌมฯ

[1011]

‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;

อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, อสฺสฉกณานิ อุชฺเฌมฯ

[1012]

‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;

ยสฺส โหนฺติ ตว กามา, อปิ รฏฺฐา ปพฺพาชิตา;

ภิกฺขาจริยํ จริสฺสามา’’ติฯ

ตตฺถ อปิ นิคฬพนฺธกาปีติ อปิ นาม มยํ มหานิคเฬหิ พนฺธกาปิ หุตฺวาฯ ยสฺส โหนฺติ ตว กามาติ สเจปิ ขณฺฑหาลสฺส ทาตุกาโมสิ, ตสฺส โน ทาเส กตฺวา เทหิ, กริสฺสามสฺส ทาสกมฺมนฺติ วทติฯ อปิ รฏฺฐาติ สเจ อมฺหากํ โกจิ โทโส อตฺถิ, รฏฺฐา โน ปพฺพาเชหิฯ อปิ นาม รฏฺฐา ปพฺพาชิตาปิ กปณา วิย กปาลํ คเหตฺวา ภิกฺขาจริยํ จริสฺสาม, มา โน อวธิ, เทหิ โน ชีวิตนฺติ วิลปิฯ

ตสฺส ตํ นานปฺปการํ วิลาปํ สุตฺวา ราชา หทยผลิตปฺปตฺโต วิย อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ โรทมาโน ‘‘น เม โกจิ ปุตฺเต มาเรตุํ ลจฺฉติ, น มมตฺโถ เทวโลเกนา’’ติ สพฺเพ เต โมเจตุํ อาห –

[1013]

‘‘ทุกฺขํ โข เม ชนยถ, วิลปนฺตา ชีวิตสฺส กามา หิ;

มุญฺเจถ ทานิ กุมาเร, อลมฺปิ เม โหตุ ปุตฺตยญฺเญนา’’ติฯ

ตํ รญฺโญ กถํ สุตฺวา ราชปุตฺเต อาทิํ กตฺวา สพฺพํ ตํ ปกฺขิปริโยสานํ ปาณคณํ วิสฺสชฺเชสุํฯ ขณฺฑหาโลปิ ยญฺญาวาเฏ กมฺมํ สํวิทหติฯ

อถ นํ เอโก ปุริโส ‘‘อเร ทุฏฺฐ, ขณฺฑหาล, รญฺญา ปุตฺตา วิสฺสชฺชิตา, ตฺวํ อตฺตโน ปุตฺเต มาเรตฺวา เตสํ คลโลหิเตน ยญฺญํ ยชสฺสู’’ติ อาหฯ โส ‘‘กิํ นาม รญฺญา กต’’นฺติ กปฺปุฏฺฐานคฺคิ วิย อวตฺถรนฺโต อุฏฺฐาย ตุริโต ธาวิตฺวา อาห –

[1014]

‘‘ปุพฺเพว โขสิ เม วุตฺโต, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวญฺเจตํ;

อถ โน อุปกฺขฏสฺส ยญฺญสฺส, กสฺมา กโรสิ วิกฺเขปํฯ

[1015]

‘‘สพฺเพ วชนฺติ สุคติํ, เย ยชนฺติ เยปิ ยาเชนฺติ;

เย จาปิ อนุโมทนฺติ, ยชนฺตานํ เอทิสํ มหายญฺญ’’นฺติฯ

ตตฺถ ปุพฺเพวาติ มยา ตฺวํ ปุพฺเพว วุตฺโต ‘‘น ตุมฺหาทิเสน ภีรุกชาติเกน สกฺกา ยญฺญํ ยชิตุํ, ยญฺญยชนํ นาเมตํ ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภว’’นฺติ, อถ โน อิทานิ อุปกฺขฏสฺส ปฏิยตฺตสฺส ยญฺญสฺส วิกฺเขปํ กโรสิฯ ‘‘วิกฺขมฺภ’’นฺติปิ ปาโฐ, ปฏิเสธนฺติ อตฺโถฯ มหาราช, กสฺมา เอวํ กโรสิฯ ยตฺตกา หิ ยญฺญํ ยชนฺติ วา ยาเชนฺติ วา อนุโมทนฺติ วา, สพฺเพ สุคติเมว วชนฺตีติ ทสฺเสติฯ

โส อนฺธพาโล ราชา ตสฺส โกธวสิกสฺส กถํ คเหตฺวา ธมฺมสญฺญี หุตฺวา ปุน ปุตฺเต คณฺหาเปสิฯ ตโต จนฺทกุมาโร ปิตรํ อนุโพธยมาโน อาห –

[1016]

‘‘อถ กิสฺส ชโน ปุพฺเพ, โสตฺถานํ พฺราหฺมเณ อวาเจสิ;

อถ โน อการณสฺมา, ยญฺญตฺถาย เทว ฆาเตสิฯ

[1017]

‘‘ปุพฺเพว โน ทหรกาเล, น หเนสิ น ฆาเตสิ;

ทหรมฺหา โยพฺพนํ ปตฺตา, อทูสกา ตาต หญฺญามฯ

[1018]

‘‘หตฺถิคเต อสฺสคเต, สนฺนทฺเธ ปสฺส โน มหาราช;

ยุทฺเธ วา ยุชฺฌมาเน วา, น หิ มาทิสา สูรา โหนฺติ ยญฺญตฺถายฯ

[1019]

‘‘ปจฺจนฺเต วาปิ กุปิเต, อฏวีสุ วา มาทิเส นิโยเชนฺติ;

อถ โน อการณสฺมา, อภูมิยํ ตาต หญฺญามฯ

[1020]

‘‘ยาปิ หิ ตา สกุณิโย, วสนฺติ ติณฆรานิ กตฺวาน;

ตาสมฺปิ ปิยา ปุตฺตา, อถ โน ตฺวํ เทว ฆาเตสิฯ

[1021]

‘‘มา ตสฺส สทฺทเหสิ, น มํ ขณฺฑหาโล ฆาเตยฺย;

มมญฺหิ โส ฆาเตตฺวาน, อนนฺตรา ตมฺปิ เทว ฆาเตยฺยฯ

[1022]

‘‘คามวรํ นิคมวรํ ททนฺติ, โภคมฺปิสฺส มหาราช;

อถคฺคปิณฺฑิกาปิ, กุเล กุเล เหเต ภุญฺชนฺติฯ

[1023]

‘‘เตสมฺปิ ตาทิสานํ, อิจฺฉนฺติ ทุพฺภิตุํ มหาราช;

เยภุยฺเยน เอเต, อกตญฺญุโน พฺราหฺมณา เทวฯ

[1024]

‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;

อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถี อสฺเส จ ปาเลมฯ

[1025]

‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;

อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถิฉกณานิ อุชฺเฌมฯ

[1026]

‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;

อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, อสฺสฉกณานิ อุชฺเฌมฯ

[1027]

‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;

ยสฺส โหนฺติ ตว กามา, อปิ รฏฺฐา ปพฺพาชิตา;

ภิกฺขาจริยํ จริสฺสามา’’ติฯ

ตตฺถ ปุพฺเพติ ตาต, ยทิ อหํ มาเรตพฺโพ, อถ กสฺมา อมฺหากํ ญาติชโน ปุพฺเพ มม ชาตกาเล พฺราหฺมเณ โสตฺถานํ อวาเจสิฯ ตทา กิร ขณฺฑหาโลว มม ลกฺขณานิ อุปธาเรตฺวา ‘‘อิมสฺส กุมารสฺส น โกจิ อนฺตราโย ภวิสฺสติ, ตุมฺหากํ อจฺจเยน รชฺชํ กาเรสฺสตี’’ติ อาหฯ อิจฺจสฺส ปุริเมน ปจฺฉิมํ น สเมติ, มุสาวาที เอสฯ อถ โน เอตสฺส วจนํ คเหตฺวา อการณสฺมา นิกฺการณาเยว ยญฺญตฺถาย, เทว, ฆาเตสิฯ มา อมฺเห ฆาเตสิฯ อยญฺหิ มยิ เอกสฺมิํ เวเรน มหาชนํ มาเรตุกาโม, สาธุกํ สลฺลกฺเขหิ นรินฺทาติฯ

ปุพฺเพว โนติ มหาราช, สเจปิ อมฺเห มาเรตุกาโม, ปุพฺเพว โน กสฺมา สยํ วา น หเนสิ, อญฺเญหิ วา น ฆาตาเปสิฯ อิทานิ ปน มยํ ทหรมฺหา ตรุณา, ปฐมวเย ฐิตา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒาม, เอวํภูตา ตว อทูสกาว กิํการณา หญฺญามาติ?

ปสฺส โนติ อมฺเหว จตฺตาโร ภาติเก ปสฺสฯ ยุชฺฌมาเนติ ปจฺจตฺถิกานํ นครํ ปริวาเรตฺวา ฐิตกาเล อมฺหาทิเส ปุตฺเต เตหิ สทฺธิํ ยุชฺฌมาเน ปสฺสฯ อปุตฺตกา หิ ราชาโน อนาถา นาม โหนฺติฯ มาทิสาติ อมฺหาทิสา สูรา พลวนฺโต น ยญฺญตฺถาย มาเรตพฺพา โหนฺติฯ นิโยเชนฺตีติ เตสํ ปจฺจามิตฺตานํ คณฺหนตฺถาย ปโยเชนฺติฯ อถ โนติ อถ อมฺเห อการณสฺมา อการเณน อภูมิยํ อโนกาเสเยว กสฺมา, ตาต, หญฺญามาติ อตฺโถฯ มา ตสฺส สทฺทเหสีติ มหาราช, น มํ ขณฺฑหาโล ฆาตเย, มา ตสฺส สทฺทเหยฺยาสิฯ โภคมฺปิสฺสาติ โภคมฺปิ อสฺส พฺราหฺมณสฺส ราชาโน เทนฺติฯ อถคฺคปิณฺฑิกาปีติ อถ เต อคฺโคทกํ อคฺคปิณฺฑํ ลภนฺตา อคฺคปิณฺฑิกาปิ โหนฺติฯ เตสมฺปีติ เยสํ กุเล ภุญฺชนฺติ, เตสมฺปิ เอวรูปานํ ปิณฺฑทายกานํ ทุพฺภิตุํ อิจฺฉนฺติฯ

ราชา กุมารสฺส วิลาปํ สุตฺวา –

[1028]

‘‘ทุกฺขํ โข เม ชนยถ, วิลปนฺตา ชีวิตสฺส กามา หิ;

มุญฺเจถ ทานิ กุมาเร, อลมฺปิ เม โหตุ ปุตฺตยญฺเญนา’’ติฯ –

อิมํ คาถํ วตฺวา ปุนปิ โมเจสิฯ ขณฺฑหาโล อาคนฺตฺวา ปุนปิ –

[1029]

‘‘ปุพฺเพว โขสิ เม วุตฺโต, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวญฺเจตํ;

อถ โน อุปกฺขฏสฺส ยญฺญสฺส, กสฺมา กโรสิ วิกฺเขปํฯ

[1030]

‘‘สพฺเพ วชนฺติ สุคติํ, เย ยชนฺติ เยปิ ยาเชนฺติ;

เย จาปิ อนุโมทนฺติ, ยชนฺตานํ เอทิสํ มหายญฺญ’’นฺติฯ –

เอวํ วตฺวา ปุน คณฺหาเปสิฯ อถสฺส อนุนยนตฺถํ กุมาโร อาห –

[1031]

‘‘ยทิ กิร ยชิตฺวา ปุตฺเตหิ, เทวโลกํ อิโต จุตา ยนฺติ;

พฺราหฺมโณ ตาว ยชตุ, ปจฺฉาปิ ยชสิ ตุวํ ราชฯ

[1032]

‘‘ยทิ กิร ยชิตฺวา ปุตฺเตหิ, เทวโลกํ อิโต จุตา ยนฺติ;

เอสฺเวว ขณฺฑหาโล, ยชตํ สเกหิ ปุตฺเตหิฯ

[1033]

‘‘เอวํ ชานนฺโต ขณฺฑหาโล, กิํ ปุตฺตเก น ฆาเตสิ;

สพฺพญฺจ ญาติชนํ, อตฺตานญฺจ น ฆาเตสิฯ

[1034]

‘‘สพฺเพ วชนฺติ นิรยํ, เย ยชนฺติ เยปิ ยาเชนฺติ;

เย จาปิ อนุโมทนฺติ, ยชนฺตานํ เอทิสํ มหายญฺญํฯ

[1035]

‘‘สเจ หิ โส สุชฺฌติ โย หนาติ, หโตปิ โส สคฺคมุเปติ ฐานํ;

โภวาทิ โภวาทิน มารเยยฺยุํ, เย จาปิ เตสํ อภิสทฺทเหยฺยุ’’นฺติฯ

ตตฺถ พฺราหฺมโณ ตาวาติ ปฐมํ ตาว ขณฺฑหาโล ยชตุ สเกหิ ปุตฺเตหิ, อถ ตสฺมิํ เอวํ ยชิตฺวา เทวโลกํ คเต ปจฺฉา ตฺวํ ยชิสฺสสิฯ เทว, สาทุรสโภชนมฺปิ หิ ตฺวํ อญฺเญหิ วีมํสาเปตฺวา ภุญฺชสิ, ปุตฺตทารมารณํเยว กสฺมา อวีมํสิตฺวา กโรสีติ ทีเปนฺโต เอวมาหฯ เอวํ ชานนฺโตติ ‘‘ปุตฺตธีตโร มาเรตฺวา เทวโลกํ คจฺฉตี’’ติ เอวํ ชานนฺโต กิํการณา อตฺตโน ปุตฺเต จ ญาตี จ อตฺตานญฺจ น ฆาเตสิฯ สเจ หิ ปรํ มาเรตฺวา เทวโลกํ คจฺฉนฺติ, อตฺตานํ มาเรตฺวา พฺรหฺมโลกํ คนฺตพฺโพ ภวิสฺสติฯ เอวํ ยญฺญคุณํ ชานนฺเตน ปรํ อมาเรตฺวา อตฺตาว มาเรตพฺโพ สิยาฯ อยํ ปน ตถา อกตฺวา มํ มาราเปติฯ อิมินาปิ การเณน ชานาหิ, มหาราช ‘‘ยถา เอส วินิจฺฉเย วิโลปํ กาตุํ อลภนฺโต เอวํ กโรตี’’ติฯ เอทิสนฺติ เอวรูปํ ปุตฺตฆาตยญฺญํฯ

กุมาโร เอตฺตกํ กเถนฺโตปิ ปิตรํ อตฺตโน วจนํ คาหาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ราชานํ ปริวาเรตฺวา ฐิตํ ปริสํ อารพฺภ อาห –

[1036]

‘‘กถญฺจ กิร ปุตฺตกามาโย, คหปตโย ฆรณิโย จ;

นครมฺหิ น อุปรวนฺติ ราชานํ, มา ฆาตยิ โอรสํ ปุตฺตํฯ

[1037]

‘‘กถญฺจ กิร ปุตฺตกามาโย, คหปตโย ฆรณิโย จ;

นครมฺหิ น อุปรวนฺติ ราชานํ, มา ฆาตยิ อตฺรชํ ปุตฺตํฯ

[1038]

‘‘รญฺโญ จมฺหิ อตฺถกาโม, หิโต จ สพฺพชนปทสฺส;

น โกจิ อสฺส ปฏิฆํ, มยา ชานปโท น ปเวเทตี’’ติฯ

ตตฺถ ปุตฺตกามาโยติ ฆรณิโย สนฺธาย วุตฺตํฯ คหปตโย ปน ปุตฺตกามา นาม โหนฺติฯ น อุปรวนฺตีติ น อุปกฺโกสนฺติ น วทนฺติฯ อตฺรชนฺติ อตฺตโต ชาตํฯ เอวํ วุตฺเตปิ โกจิ รญฺญา สทฺธิํ กเถตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิฯ น โกจิ อสฺส ปฏิฆํ มยาติ อิมินา โน ลญฺโช วา คหิโต, อิสฺสริยมเทน วา อิทํ นาม ทุกฺขํ กตนฺติ โกจิ เอโกปิ มยา สทฺธิํ ปฏิฆํ กตฺตา นาม นาโหสิฯ ชานปโท น ปเวเทตีติ เอวํ รญฺโญ จ ชนปทสฺส จ อตฺถกามสฺส มม ปิตรํ อยํ ชานปโท ‘‘คุณสมฺปนฺโน เต ปุตฺโต’’ติ น ปเวเทติ, น ชานาเปตีติ อตฺโถฯ

เอวํ วุตฺเตปิ โกจิ กิญฺจิ น กเถสิฯ ตโต จนฺทกุมาโร อตฺตโน ภริยาโย ตํ ยาจนตฺถาย อุยฺโยเชนฺโต อาห –

[1039]

‘‘คจฺฉถ โว ฆรณิโย, ตาตญฺจ วเทถ ขณฺฑหาลญฺจ;

มา ฆาเตถ กุมาเร, อทูสเก สีหสงฺกาเสฯ

[1040]

‘‘คจฺฉถ โว ฆรณิโย, ตาตญฺจ วเทถ ขณฺฑหาลญฺจ;

มา ฆาเตถ กุมาเร, อเปกฺขิเต สพฺพโลกสฺสา’’ติฯ

ตา คนฺตฺวา ยาจิํสุฯ ตาปิ ราชา น โอโลเกสิฯ ตโต กุมาโร อนาโถ หุตฺวา วิลปนฺโต –

[1041]

‘‘ยํนูนาหํ ชาเยยฺยํ, รถการกุเลสุ วา,

ปุกฺกุสกุเลสุ วา เวสฺเสสุ วา ชาเยยฺยํ,

น หชฺช มํ ราช ยญฺเญ ฆาเตยฺยา’’ติฯ –

วตฺวา ปุน ตา ภริยาโย อุยฺโยเชนฺโต อาห –

[1042]

‘‘สพฺพา สีมนฺตินิโย คจฺฉถ, อยฺยสฺส ขณฺฑหาลสฺส;

ปาเทสุ นิปตถ, อปราธาหํ น ปสฺสามิฯ

[1043]

‘‘สพฺพา สีมนฺตินิโย คจฺฉถ, อยฺยสฺส ขณฺฑหาลสฺส;

ปาเทสุ นิปตถ, กินฺเต ภนฺเต มยํ อทูเสมา’’ติฯ

ตตฺถ อปราธาหํ น ปสฺสามีติ อหํ อาจริยขณฺฑหาเล อตฺตโน อปราธํ น ปสฺสามิฯ กินฺเต ภนฺเตติ อยฺย ขณฺฑหาล, มยํ ตุยฺหํ กิํ ทูสยิมฺหา, อถ จนฺทกุมารสฺส โทโส อตฺถิ, ตํ ขมถาติ วเทถาติฯ

อถ จนฺทกุมารสฺส กนิฏฺฐภคินี เสลกุมารี นาม โสกํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี ปิตุ ปาทมูเล ปติตฺวา ปริเทวิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1044]

‘‘กปณา วิลปติ เสลา, ทิสฺวาน ภาตเร อุปนีตตฺเต;

ยญฺโญ กิร เม อุกฺขิปิโต, ตาเตน สคฺคกาเมนา’’ติฯ

ตตฺถ อุปนีตตฺเตติ อุปนีตสภาเวฯ อุกฺขิปิโตติ อุกฺขิตฺโตฯ สคฺคกาเมโนติ มม ภาตโร มาเรตฺวา สคฺคํ อิจฺฉนฺเตนฯ ตาต, อิเม มาเรตฺวา กิํ สคฺเคน กริสฺสสีติ วิลปติฯ

ราชา ตสฺสาปิ กถํ น คณฺหิฯ ตโต จนฺทกุมารสฺส ปุตฺโต วสุโล นาม ปิตรํ ทุกฺขิตํ ทิสฺวา ‘‘อหํ อยฺยกํ ยาจิตฺวา มม ปิตุ ชีวิตํ ทาเปสฺสามี’’ติ รญฺโญ ปาทมูเล ปริเทวิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1045]

‘‘อาวตฺติ ปริวตฺติ จ, วสุโล สมฺมุขา รญฺโญ;

มา โน ปิตรํ อวธิ, ทหรมฺหาโยพฺพนํ ปตฺตา’’ติฯ

ตตฺถ ทหรมฺหาโยพฺพนํ ปตฺตาติ เทว, มยํ ตรุณทารกา, น ตาว โยพฺพนปฺปตฺตา, อมฺเหสุปิ ตาว อนุกมฺปาย อมฺหากํ ปิตรํ มา อวธีติฯ

ราชา ตสฺส ปริเทวิตํ สุตฺวา ภิชฺชมานหทโย วิย หุตฺวา อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ กุมารํ อาลิงฺคิตฺวา ‘‘ตาต, อสฺสาสํ ปฏิลภ, วิสฺสชฺเชมิ เต ปิตร’’นฺติ วตฺวา คาถมาห –

[1046]

‘‘เอโส เต วสุล ปิตา, สเมหิ ปิตรา สห;

ทุกฺขํ โข เม ชนยสิ, วิลปนฺโต อนฺเตปุรสฺมิํ;

มุญฺเจถ ทานิ กุมาเร, อลมฺปิ เม โหตุ ปุตฺตยญฺเญนา’’ติฯ

ตตฺถ อนฺเตปุรสฺมินฺติ ราชนิเวสนสฺส อนฺตเรฯ

ปุน ขณฺฑหาโล อาคนฺตฺวา อาห –

[1047]

‘‘ปุพฺเพว โขสิ เม วุตฺโต, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวญฺเจตํ;

อถ โน อุปกฺขฏสฺส ยญฺญสฺส, กสฺมา กโรสิ วิกฺเขปํฯ

[1048]

‘‘สพฺเพ วชนฺติ สุคติํ, เย ยชนฺติ เยปิ ยาเชนฺติ;

เย จาปิ อนุโมทนฺติ, ยชนฺตานํ เอทิสํ มหายญฺญ’’นฺติฯ

ราชา ปน อนฺธพาโล ปุน ตสฺส วจเนน ปุตฺเต คณฺหาเปสิฯ ตโต ขณฺฑหาโล จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ราชา มุทุจิตฺโต กาเลน คณฺหาเปติ, กาเลน วิสฺสชฺเชติ, ปุนปิ ทารกานํ วจเนน ปุตฺเต วิสฺสชฺเชยฺย, ยญฺญาวาฏญฺเญว นํ เนมี’’ติฯ อถสฺส ตตฺถ คมนตฺถาย คาถมาห –

[1049]

‘‘สพฺพรตนสฺส ยญฺโญ อุปกฺขโฏ, เอกราช ตว ปฏิยตฺโต;

อภินิกฺขมสฺสุ เทว, สคฺคํ คโต ตฺวํ ปโมทิสฺสสี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – มหาราช, ตว ยญฺโญ สพฺพรตเนหิ อุปกฺขโฏ ปฏิยตฺโต, อิทานิ เต อภินิกฺขมนกาโล, ตสฺมา อภินิกฺขม, ยญฺญํ ยชิตฺวา สคฺคํ คโต ปโมทิสฺสสีติฯ

ตโต โพธิสตฺตํ อาทาย ยญฺญาวาฏคมนกาเล ตสฺส โอโรธา เอกโตว นิกฺขมิํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1050]

‘‘ทหรา สตฺตสตา เอตา, จนฺทกุมารสฺส ภริยาโย;

เกเส ปกิริตฺวาน, โรทนฺติโย มคฺคมนุยายิํสุฯ

[1051]

‘‘อปรา ปน โสเกน, นิกฺขนฺตา นนฺทเน วิย เทวา;

เกเส ปกิริตฺวาน, โรทนฺติโย มคฺคมนุยายิสุ’’นฺติฯ

ตตฺถ นนฺทเน วิย เทวาติ นนฺทนวเน จวนเทวปุตฺตํ ปริวาเรตฺวา นิกฺขนฺตเทวตา วิย คตาฯ

อิโต ปรํ ตาสํ วิลาปคาถา โหนฺติ –

[1052]

‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;

นียนฺติ จนฺทสูริยา, ยญฺญตฺถาย เอกราชสฺสฯ

[1053]

‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;

นียนฺติ จนฺทสูริยา, มาตุ กตฺวา หทยโสกํฯ

[1054]

‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;

นียนฺติ จนฺทสูริยา, ชนสฺส กตฺวา หทยโสกํฯ

[1055]

‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;

นียนฺติ จนฺทสูริยา, ยญฺญตฺถาย เอกราชสฺสฯ

[1056]

‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;

นียนฺติ จนฺทสูริยา, มาตุ กตฺวา หทยโสกํฯ

[1057]

‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;

นียนฺติ จนฺทสูริยา, ชนสฺส กตฺวา หทยโสกํฯ

[1058]

‘‘ยสฺสุ ปุพฺเพ หตฺถิวรธุรคเต, หตฺถีหิ อนุวชนฺติ;

ตฺยชฺช จนฺทสูริยา, อุโภว ปตฺติกา ยนฺติฯ

[1059]

‘‘ยสฺสุ ปุพฺเพ อสฺสวรธุรคเต, อสฺเสหิ อนุวชนฺติ;

ตฺยชฺช จนฺทสูริยา, อุโภว ปตฺติกา ยนฺติฯ

[1060]

‘‘ยสฺสุ ปุพฺเพ รถวรธุรคเต, รเถหิ อนุวชนฺติ;

ตฺยชฺช จนฺทสูริยา, อุโภว ปตฺติกา ยนฺติฯ

[1061]

‘‘เยหิสฺสุ ปุพฺเพ นิยฺยํสุ, ตปนียกปฺปเนหิ ตุรงฺเคหิ;

ตฺยชฺช จนฺทสูริยา, อุโภว ปตฺติกา ยนฺตี’’ติฯ

ตตฺถ กาสิกสุจิวตฺถธราติ กาสิกานิ สุจิวตฺถานิ ธารยมานาฯ จนฺทสูริยาติ จนฺทกุมาโร จ สูริยกุมาโร จฯ

นฺหาปกสุนฺหาปิตาติ จนฺทนจุณฺเณน อุพฺพฏฺเฏตฺวา นฺหาปเกหิ กตปริกมฺมตาย สุนฺหาปิตาฯ ยสฺสูติ เย อสฺสุฯ อสฺสูติ นิปาตมตฺตํ, เย กุมาเรติ อตฺโถฯ ปุพฺเพติ อิโต ปุพฺเพฯ หตฺถิวรธุรคเตติ หตฺถิวรานํ ธุรคเต, อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคเตติ อตฺโถฯ อสฺสวรธุรคเตติ อสฺสวรปิฏฺฐิคเตฯ รถวรธุรคเตติ รถวรมชฺฌคเตฯ นิยฺยํสูติ นิกฺขมิํสุฯ

เอวํ ตาสุ ปริเทวนฺตีสุเยว โพธิสตฺตํ นครา นีหริํสุฯ สกลนครํ สงฺขุภิตฺวา นิกฺขมิตุํ อารภิฯ มหาชเน นิกฺขนฺเต ทฺวารานิ นปฺปโหนฺติฯ พฺราหฺมโณ อติพหุํ ชนํ ทิสฺวา ‘‘โก ชานาติ, กิํ ภวิสฺสตี’’ติ นครทฺวารานิ ถกาเปสิฯ มหาชโน นิกฺขมิตุํ อลภนฺโต นครทฺวารสฺส อาสนฺนฏฺฐาเน อุยฺยานํ อตฺถิ, ตสฺส สนฺติเก มหาวิรวํ รวิฯ เตน รเวน สกุณสงฺโฆ สงฺขุภิโต อากาสํ ปกฺขนฺทิฯ มหาชโน ตํ ตํ สกุณิํ อามนฺเตตฺวา วิลปนฺโต อาห –

[1062]

‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;

ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ ปุตฺเตหิฯ

[1063]

‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;

ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ กญฺญาหิฯ

[1064]

‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;

ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ มเหสีติฯ

[1065]

‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;

ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ คหปตีหิฯ

[1066]

‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;

ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ หตฺถีหิฯ

[1067]

‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;

ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ อสฺเสหิฯ

[1068]

‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;

ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ อุสเภหิฯ

[1069]

‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;

ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห สพฺพจตุกฺเกนา’’ติฯ

ตตฺถ มํสมิจฺฉสีติ อมฺโภ สกุณิ, สเจ มํสํ อิจฺฉสิ, ปุปฺผวติยา ปุพฺเพน ปุรตฺถิมทิสายํ ยญฺญาวาโฏ อตฺถิ, ตตฺถ คจฺฉฯ ยชเตตฺถาติ เอตฺถ ขณฺฑหาลสฺส วจนํ คเหตฺวา สมฺมูฬฺโห เอกราชา จตูหิ ปุตฺเตหิ ยญฺญํ ยชติฯ เสสคาถาสุปิ เอเสว นโยฯ

เอวํ มหาชโน ตสฺมิํ ฐาเน ปริเทวิตฺวา โพธิสตฺตสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปาสาทํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต อนฺเตปุเร กูฏาคารอุยฺยานาทีนิ ปสฺสนฺโต คาถาหิ ปริเทวิ –

[1070]

‘‘อยมสฺส ปาสาโท, อิทํ อนฺเตปุรํ สุรมณียํ;

เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตาฯ

[1071]

‘‘อิทมสฺส กูฏาคารํ, โสวณฺณํ ปุปฺผมลฺยวิกิณฺณํ;

เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตาฯ

[1072]

‘‘อิทมสฺส อุยฺยานํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;

เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตาฯ

[1073]

‘‘อิทมสฺส อโสกวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;

เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตาฯ

[1074]

‘‘อิทมสฺส กณิการวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;

เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตาฯ

[1075]

‘‘อิทมสฺส ปาฏลิวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;

เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตาฯ

[1076]

‘‘อิทมสฺส อมฺพวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;

เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตาฯ

[1077]

‘‘อยมสฺส โปกฺขรณี, สญฺฉนฺนา ปทุมปุณฺฑรีเกหิ;

นาวา จ โสวณฺณวิกตา, ปุปฺผวลฺลิยา จิตฺตา สุรมณียา;

เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา’’ติฯ

ตตฺถ เตทานีติ อิทานิ เต จนฺทกุมารปฺปมุขา อมฺหากํ อยฺยปุตฺตา เอวรูปํ ปาสาทํ ฉฑฺเฑตฺวา วธาย นียนฺติฯ โสวณฺณวิกตาติ สุวณฺณขจิตาฯ

เอตฺตเกสุ ฐาเนสุ วิลปนฺตา ปุน หตฺถิสาลาทีนิ อุปสงฺกมิตฺวา อาหํสุ –

[1078]

‘‘อิทมสฺส หตฺถิรตนํ, เอราวโณ คโช พลี ทนฺตี;

เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตาฯ

[1079]

‘‘อิทมสฺส อสฺสรตนํ, เอกขุโร อสฺโส;

เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตาฯ

[1080]

‘‘อยมสฺส อสฺสรโถ, สาฬิยนิคฺโฆโส สุโภ รตนวิจิตฺโต;

ยตฺถสฺสุ อยฺยปุตฺตา, โสภิํสุ นนฺทเน วิย เทวา;

เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตาฯ

[1081]

‘‘กถํ นาม สามสมสุนฺทเรหิ, จนฺทนมุทุกคตฺเตหิ;

ราชา ยชิสฺสเต ยญฺญํ, สมฺมูฬฺโห จตูหิ ปุตฺเตหิฯ

[1082]

‘‘กถํ นาม สามสมสุนฺทราหิ, จนฺทนมุทุกคตฺตาหิ;

ราชา ยชิสฺสเต ยญฺญํ, สมฺมูฬฺโห จตูหิ กญฺญาหิฯ

[1083]

‘‘กถํ นาม สามสมสุนฺทราหิ, จนฺทนมุทุกคตฺตาหิ;

ราชา ยชิสฺสเต ยญฺญํ, สมฺมูฬฺโห จตูหิ มเหสีหิฯ

[1084]

‘‘กถํ นาม สามสมสุนฺทเรหิ, จนฺทนมุทุกคตฺเตหิ;

ราชา ยชิสฺสเต ยญฺญํ, สมฺมูฬฺโห จตูหิ คหปตีหิฯ

[1085]

‘‘ยถา โหนฺติ คามนิคมา, สุญฺญา อมนุสฺสกา พฺรหารญฺญา;

ตถา เหสฺสติ ปุปฺผวติยา, ยิฏฺเฐสุ จนฺทสูริเยสู’’ติฯ

ตตฺถ เอราวโณติ ตสฺส หตฺถิโน นามํฯ เอกขุโรติ อภินฺนขุโรฯ

สาฬิยนิคฺโฆโสติ คมนกาเล สาฬิกานํ วิย มธุเรน นิคฺโฆเสน สมนฺนาคโตฯ กถํ นามาติ เกน นาม การเณนฯ สามสมสุนฺทเรหีติ สุวณฺณสาเมหิ จ อญฺญมญฺญํ ชาติยา สเมหิ จ นิทฺโทสตาย สุนฺทเรหิฯ จนฺทนมุทุกคตฺเตหีติ โลหิตจนฺทนลิตฺตคตฺเตหิฯ พฺรหารญฺญาติ ยถา เต คามนิคมา สุญฺญา นิมฺมนุสฺสา พฺรหารญฺญา โหนฺติ, ตถา ปุปฺผวติยาปิ ยญฺเญ ยิฏฺเฐสุ ราชปุตฺเตสุ สุญฺญา อรญฺญสทิสา ภวิสฺสตีติฯ

อถ มหาชโน พหิ นิกฺขมิตุํ อลภนฺโต อนฺโตนคเรเยว วิจรนฺโต ปริเทวิฯ โพธิสตฺโตปิ ยญฺญาวาฏํ นีโตฯ อถสฺส มาตา โคตมี นาม เทวี ‘‘ปุตฺตานํ เม ชีวิตํ เทหิ, เทวา’’ติ รญฺโญ ปาทมูเล ปริวตฺติตฺวา ปริเทวมานา อาห –

[1086]

‘‘อุมฺมตฺติกา ภวิสฺสามิ, ภูนหตา ปํสุนา จ ปริกิณฺณา;

สเจ จนฺทวรํ หนฺติ, ปาณา เม เทว รุชฺฌนฺติฯ

[1087]

‘‘อุมฺมตฺติกา ภวิสฺสามิ, ภูนหตา ปํสุนา จ ปริกิณฺณา;

สเจ สูริยวรํ หนฺติ, ปาณา เม เทว รุชฺฌนฺตี’’ติฯ

ตตฺถ ภูนหตาติ หตวุฑฺฒิฯ ปํสุนา จ ปริกิณฺณาติ ปํสุปริกิณฺณสรีรา อุมฺมตฺติกา หุตฺวา วิจริสฺสามิฯ

สา เอวํ ปริเทวนฺตีปิ รญฺโญ สนฺติกา กิญฺจิ กถํ อลภิตฺวา ‘‘มม ปุตฺโต ตุมฺหากํ กุชฺฌิตฺวา คโต ภวิสฺสติ, กิสฺส นํ ตุมฺเห น นิวตฺเตถา’’ติ กุมารสฺส จตสฺโส ภริยาโย อาลิงฺคิตฺวา ปริเทวนฺตี อาห –

[1088]

‘‘กินฺนุมา น รมาเปยฺยุํ, อญฺญมญฺญํ ปิยํวทา;

ฆฏฺฏิกา อุปริกฺขี จ, โปกฺขรณี จ ภาริกา;

จนฺทสูริเยสุ นจฺจนฺติโย, สมา ตาสํ น วิชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ กินฺนุมา น รมาเปยฺยุนฺติ เกน การเณน อิมา ฆฏฺฏิกาติอาทิกา จตสฺโส อญฺญมญฺญํ ปิยํวทา จนฺทสูริยกุมารานํ สนฺติเก นจฺจนฺติโย มม ปุตฺเต น รมาปยิํสุ, อุกฺกณฺฐาปยิํสุฯ สกลชมฺพุทีปสฺมิญฺหิ นจฺเจ วา คีเต วา สมา อญฺญา กาจิ ตาสํ น วิชฺชตีติ อตฺโถฯ

อิติ สา สุณฺหาหิ สทฺธิํ ปริเทวิตฺวา อญฺญํ คเหตพฺพคฺคหณํ อปสฺสนฺตี ขณฺฑหาลํ อกฺโกสมานา อฏฺฐ คาถา อภาสิ –

[1089]

‘‘อิมํ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมุญฺจตุ ขณฺฑหาล ตว มาตา;

โย มยฺหํ หทยโสโก, จนฺทมฺหิ วธาย นินฺนีเตฯ

[1090]

‘‘อิมํ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมุญฺจตุ ขณฺฑหาล ตว มาตา;

โย มยฺหํ หทยโสโก, สูริยมฺหิ วธาย นินฺนีเตฯ

[1091]

‘‘อิมํ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมุญฺจตุ ขณฺฑหาล ตว ชายา;

โย มยฺหํ หทยโสโก, จนฺทมฺหิ วธาย นินฺนีเตฯ

[1092]

‘‘อิมํ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมุญฺจตุ ขณฺฑหาล ตว ชายา;

โย มยฺหํ หทยโสโก, สูริยมฺหิ วธาย นินฺนีเตฯ

[1093]

‘‘มา จ ปุตฺเต มา จ ปติํ, อทฺทกฺขิ ขณฺฑหาล ตว มาตา;

โย ฆาเตสิ กุมาเร, อทูสเก สีหสงฺกาเสฯ

[1094]

‘‘มา จ ปุตฺเต มา จ ปติํ, อทฺทกฺขิ ขณฺฑหาล ตว มาตา;

โย ฆาเตสิ กุมาเร, อเปกฺขิเต สพฺพโลกสฺสฯ

[1095]

‘‘มา จ ปุตฺเต มา จ ปติํ, อทฺทกฺขิ ขณฺฑหาล ตว ชายา;

โย ฆาเตสิ กุมาเร, อทูสเก สีหสงฺกาเสฯ

[1096]

‘‘มา จ ปุตฺเต มา จ ปติํ, อทฺทกฺขิ ขณฺฑหาล ตว ชายา;

โย ฆาเตสิ กุมาเร, อเปกฺขิเต สพฺพโลกสฺสา’’ติฯ

ตตฺถ อิมํ มยฺหนฺติ มยฺหํ อิมํ หทยโสกํ ทุกฺขํฯ ปฏิมุญฺจตูติ ปวิสตุ ปาปุณาตุฯ โย ฆาเตสีติ โย ตฺวํ ฆาเตสิฯ อเปกฺขิเตติ สพฺพโลเกน โอโลกิเต ทิสฺสมาเน มาเรสีติ อตฺโถฯ

โพธิสตฺโต ยญฺญาวาเฏปิ ปิตรํ ยาจนฺโต อาห –

[1097]

‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;

อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถี อสฺเส จ ปาเลมฯ

[1098]

‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;

อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถิฉกณานิ อุชฺเฌมฯ

[1099]

‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;

อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, อสฺสฉกณานิ อุชฺเฌมฯ

[1100]

‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;

ยสฺส โหนฺติ ตว กามา, อปิ รฏฺฐา ปพฺพาชิตา;

ภิกฺขาจริยํ จริสฺสามฯ

[1101]

‘‘ทิพฺพํ เทว อุปยาจนฺติ, ปุตฺตตฺถิกาปิ ทลิทฺทา;

ปฏิภานานิปิ หิตฺวา, ปุตฺเต น ลภนฺติ เอกจฺจาฯ

[1102]

‘‘อาสีสิกานิ กโรนฺติ, ปุตฺตา โน ชายนฺตุ ตโต ปปุตฺตา;

อถ โน อการณสฺมา, ยญฺญตฺถาย เทว ฆาเตสิฯ

[1103]

‘‘อุปยาจิตเกน ปุตฺตํ ลภนฺติ, มา ตาต โน อฆาเตสิ;

มา กิจฺฉาลทฺธเกหิ ปุตฺเตหิ, ยชิตฺโถ อิมํ ยญฺญํฯ

[1104]

‘‘อุปยาจิตเกน ปุตฺตํ ลภนฺติ, มา ตาต โน อฆาเตสิ;

มา กปณลทฺธเกหิ ปุตฺเตหิ, อมฺมาย โน วิปฺปวาเสหี’’ติฯ

ตตฺถ ทิพฺพนฺติ เทว, อปุตฺติกา ทลิทฺทาปิ นาริโย ปุตฺตตฺถิกา หุตฺวา พหุํ ปณฺณาการํ กริตฺวา ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา ลภามาติ ทิพฺยํ อุปยาจนฺติฯ ปฏิภานานิปิ หิตฺวาติ โทหฬานิ ฉฑฺเฑตฺวาปิ, อลภิตฺวาปีติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, นารีนญฺหิ อุปฺปนฺนํ โทหฬํ อลภิตฺวา คพฺโภ สุสฺสิตฺวา นสฺสติฯ ตตฺถ เอกจฺจา ยาจนฺตาปิ ปุตฺเต อลภมานา, กาจิ ลทฺธมฺปิ โทหฬํ ปหาย อปริภุญฺชิตฺวา น ลภนฺติ, กาจิ โทหฬํ อลภมานา น ลภนฺติฯ มยฺหํ ปน มาตา อุปฺปนฺนํ โทหฬํ ลภิตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา อุปฺปนฺนํ คพฺภํ อนาเสตฺวา ปุตฺเต ปฏิลภิฯ เอวํ ปฏิลทฺเธ มา โน อวธีติ ยาจติฯ

อาสีสิกานีติ มหาราช, อิเม สตฺตา อาสีสํ กโรนฺติฯ กินฺติ? ปุตฺตา โน ชายนฺตูติฯ ตโต ปปุตฺตาติ ปุตฺตานมฺปิ โน ปุตฺตา ชายนฺตูติฯ อถ โน อการณสฺมาติ อถ ตฺวํ อมฺเห อการเณน ยญฺญตฺถาย ฆาเตสิฯ อุปยาจิตเกนาติ เทวตานํ อายาจเนนฯ กปณลทฺธเกหีติ กปณา วิย หุตฺวา ลทฺธเกหิฯ ปุตฺเตหีติ อมฺเหหิ สทฺธิํ อมฺหากํ อมฺมาย มา วิปฺปวาเสหิ, มา โน มาตรา สทฺธิํ วิปฺปวาสํ กรีติ วทติฯ

โส เอวํ วทนฺโตปิ ปิตุ สนฺติกา กิญฺจิ กถํ อลภิตฺวา มาตุ ปาทมูเล นิปติตฺวา ปริเทวมาโน อาห –

[1105]

‘‘พหุทุกฺขา โปสิย จนฺทํ, อมฺม ตุวํ ชียเส ปุตฺตํ;

วนฺทามิ โข เต ปาเท, ลภตํ ตาโต ปรโลกํฯ

[1106]

‘‘หนฺท จ มํ อุปคูห, ปาเท เต อมฺม วนฺทิตุํ เทหิ;

คจฺฉามิ ทานิ ปวาสํ, ยญฺญตฺถาย เอกราชสฺสฯ

[1107]

‘‘หนฺท จ มํ อุปคูห, ปาเท เต อมฺม วนฺทิตุํ เทหิ;

คจฺฉามิ ทานิ ปวาสํ, มาตุ กตฺวา หทยโสกํฯ

[1108]

‘‘หนฺท จ มํ อุปคูห, ปาเท เต อมฺม วนฺทิตุํ เทหิ;

คจฺฉามิ ทานิ ปวาสํ, ชนสฺส กตฺวา หทยโสก’’นฺติฯ

ตตฺถ พหุทุกฺขา โปสิยาติ พหูหิ ทุกฺเขหิ โปสิยฯ จนฺทนฺติ มํ จนฺทกุมารํ เอวํ โปเสตฺวา อิทานิ, อมฺม, ตฺวํ ชียเส ปุตฺตํฯ ลภตํ ตาโต ปรโลกนฺติ ปิตา เม โภคสมฺปนฺนํ ปรโลกํ ลภตุฯ อุปคูหาติ อาลิงฺค ปริสฺสชฯ ปวาสนฺติ ปุน อนาคมนาย อจฺจนฺตํ วิปฺปวาสํ คจฺฉามิฯ

อถสฺส มาตา ปริเทวนฺตี จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[1109]

‘‘หนฺท จ ปทุมปตฺตานํ, โมฬิํ พนฺธสฺสุ โคตมิปุตฺต;

จมฺปกทลมิสฺสาโย, เอสา เต โปราณิกา ปกติฯ

[1110]

‘‘หนฺท จ วิเลปนํ เต, ปจฺฉิมกํ จนฺทนํ วิลิมฺปสฺสุ;

เยหิ จ สุวิลิตฺโต, โสภสิ ราชปริสายํฯ

[1111]

‘‘หนฺท จ มุทุกานิ วตฺถานิ, ปจฺฉิมกํ กาสิกํ นิวาเสหิ;

เยหิ จ สุนิวตฺโถ, โสภสิ ราชปริสายํฯ

[1112]

‘‘มุตฺตามณิกนกวิภูสิตานิ , คณฺหสฺสุ หตฺถาภรณานิ;

เยหิ จ หตฺถาภรเณหิ, โสภสิ ราชปริสาย’’นฺติฯ

ตตฺถ ปทุมปตฺตานนฺติ ปทุมปตฺตเวฐนํ นาเมกํ ปสาธนํ, ตํ สนฺธาเยวมาหฯ ตว วิปฺปกิณฺณํ โมฬิํ อุกฺขิปิตฺวา ปทุมปตฺตเวฐเนน โยเชตฺวา พนฺธาติ อตฺโถฯ โคตมิปุตฺตาติ จนฺทกุมารํ อาลปติฯ จมฺปกทลมิสฺสาโยติ อพฺภนฺตริเมหิ จมฺปกทเลหิ มิสฺสิตา วณฺณคนฺธสมฺปนฺนา นานาปุปฺผมาลา ปิลนฺธสฺสุฯ เอสา เตติ เอสา ตว โปราณิกา ปกติ, ตเมว คณฺหสฺสุ ปุตฺตาติ ปริเทวติฯ เยหิ จาติ เยหิ โลหิตจนฺทนวิเลปเนหิ วิลิตฺโต ราชปริสาย โสภสิ, ตานิ วิลิมฺปสฺสูติ อตฺโถฯ กาสิกนฺติ สตสหสฺสคฺฆนกํ กาสิกวตฺถํฯ คณฺหสฺสูติ ปิลนฺธสฺสุฯ

อิทานิสฺส จนฺทา นาม อคฺคมเหสี ตสฺส ปาทมูเล นิปติตฺวา ปริเทวมานา อาห –

[1113]

‘‘น หิ นูนายํ รฏฺฐปาโล, ภูมิปติ ชนปทสฺส ทายาโท;

โลกิสฺสโร มหนฺโต, ปุตฺเต สฺเนหํ ชนยตี’’ติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา คาถมาห –

[1114]

‘‘มยฺหมฺปิ ปิยา ปุตฺตา, อตฺตา จ ปิโย ตุมฺเห จ ภริยาโย;

สคฺคญฺจ ปตฺถยาโน, เตนาหํ ฆาตยิสฺสามี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – กิํการณา ปุตฺตสิเนหํ น ชเนมิ? น เกวลํ โคตมิยา เอว, อถ โข มยฺหมฺปิ ปิยา ปุตฺตา, ตถา อตฺตา จ ตุมฺเห จ สุณฺหาโย ภริยาโย จ ปิยาเยวฯ เอวํ สนฺเตปิ สคฺคญฺจ ปตฺถยาโน อหํ สคฺคํ ปตฺเถนฺโต, เตน การเณน เอเต ฆาตยิสฺสามิ, มา จินฺตยิตฺถ, สพฺเพเปเต มยา สทฺธิํ เทวโลกํ เอกโต คมิสฺสนฺตีติฯ

จนฺทา อาห –

[1115]

‘‘มํ ปฐมํ ฆาเตหิ, มา เม หทยํ ทุกฺขํ ผาเลสิ;

อลงฺกโต สุนฺทรโก, ปุตฺโต เทว ตว สุขุมาโลฯ

[1116]

‘‘หนฺทยฺย มํ หนสฺสุ, ปรโลเก จนฺทเกน เหสฺสามิ;

ปุญฺญํ กรสฺสุ วิปุลํ, วิจราม อุโภปิ ปรโลเก’’ติฯ

ตตฺถ ปฐมนฺติ เทว, มม สามิกโต ปฐมตรํ มํ ฆาเตหิฯ ทุกฺขนฺติ จนฺทสฺส มรณทุกฺขํ มม หทยํ มา ผาเลสิฯ อลงฺกโตติ อยํ มม เอโกว อลํ ปริยตฺโตติ เอวํ อลงฺกโตฯ เอวรูปํ นาม ปุตฺตํ มา ฆาตยิ, มหาราชาติ ทีเปติฯ หนฺทยฺยาติ หนฺท, อยฺย, ราชานํ อาลปนฺตี เอวมาหฯ ปรโลเก จนฺทเกนาติ จนฺเทน สทฺธิํ ปรโลเก ภวิสฺสามิฯ วิจราม อุโภปิ ปรโลเกติ ตยา เอกโต ฆาติตา อุโภปิ ปรโลเก สุขํ อนุภวนฺตา วิจราม, มา โน สคฺคนฺตรายมกาสีติฯ

ราชา อาห –

[1117]

‘‘มา ตฺวํ จนฺเท รุจฺจิ มรณํ, พหุกา ตว เทวรา วิสาลกฺขิ;

เต ตํ รมยิสฺสนฺติ, ยิฏฺฐสฺมิํ โคตมิปุตฺเต’’ติฯ

ตตฺถ มา ตฺวํ จนฺเท รุจฺจีติ มา ตฺวํ อตฺตโน มรณํ โรเจสิฯ ‘‘มา รุทฺที’’ติปิ ปาโฐ, มา โรทีติ อตฺโถฯ เทวราติ ปติภาตุกาฯ

ตโต ปรํ สตฺถา –

[1118]

‘‘เอวํ วุตฺเต จนฺทา อตฺตานํ, หนฺติ หตฺถตลเกหี’’ติฯ – อุปฑฺฒคาถมาห;

ตโต ปรํ ตสฺสาเยว วิลาโป โหติ –

‘‘อลเมตฺถ ชีวิเตน, ปิสฺสามิ วิสํ มริสฺสามิฯ

[1119]

‘‘น หิ นูนิมสฺส รญฺโญ, มิตฺตามจฺจา จ วิชฺชเร สุหทา;

เย น วทนฺติ ราชานํ, ‘มา ฆาตยิ โอรเส ปุตฺเต’ฯ

[1120]

‘‘น หิ นูนิมสฺส รญฺโญ, ญาตี มิตฺตา จ วิชฺชเร สุหทา;

เย น วทนฺติ ราชานํ, ‘มา ฆาตยิ อตฺรเช ปุตฺเต’ฯ

[1121]

‘‘อิเม เตปิ มยฺหํ ปุตฺตา, คุณิโน กายูรธาริโน ราช;

เตหิปิ ยชสฺสุ ยญฺญํ, อถ มุญฺจตุ โคตมิปุตฺเตฯ

[1122]

‘‘พิลสตํ มํ กตฺวาน, ยชสฺสุ สตฺตธา มหาราช;

มา เชฏฺฐปุตฺตมวธิ, อทูสกํ สีหสงฺกาสํฯ

[1123]

‘‘พิลสตํ มํ กตฺวาน, ยชสฺสุ สตฺตธา มหาราช;

มา เชฏฺฐปุตฺตมวธิ, อเปกฺขิตํ สพฺพโลกสฺสา’’ติฯ

ตตฺถ เอวนฺติ เอวํ อนฺธพาเลน เอกราเชน วุตฺเตฯ หนฺตีติ ‘‘กิํ นาเมตํ กเถสี’’ติ วตฺวา หตฺถตเลหิ อตฺตานํ หนฺติฯ ปิสฺสามีติ ปิวิสฺสามิฯ อิเม เตปีติ วสุลกุมารํ อาทิํ กตฺวา เสสทารเก หตฺเถ คเหตฺวา รญฺโญ ปาทมูเล ฐิตา เอวมาหฯ คุณิโนติ มาลาคุณอาภรเณหิ สมนฺนาคตาฯ กายูรธาริโนติ กายูรปสาธนธราฯ พิลสตนฺติ มหาราช, มํ ฆาเตตฺวา โกฏฺฐาสสตํ กตฺวา สตฺตธา สตฺตสุ ฐาเนสุ ยญฺญํ ยชสฺสุฯ

อิติ สา รญฺโญ สนฺติเก อิมาหิ คาถาหิ ปริเทวิตฺวา อสฺสาสํ อลภมานา โพธิสตฺตสฺเสว สนฺติกํ คนฺตฺวา ปริเทวมานา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ โส อาห – ‘‘จนฺเท, มยา ชีวมาเนน ตุยฺหํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ สุภณิเต สุกถิเต อุจฺจาวจานิ มณิมุตฺตาทีนิ พหูนิ อาภรณานิ ทินฺนานิ, อชฺช ปน เต อิทํ ปจฺฉิมทานํ, สรีรารุฬฺหํ อาภรณํ ทมฺมิ, คณฺหาหิ น’’นฺติฯ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1124]

‘‘พหุกา ตว ทินฺนาภรณา, อุจฺจาวจา สุภณิตมฺหิ;

มุตฺตามณิเวฬุริยา, เอตํ เต ปจฺฉิมกํ ทาน’’นฺติฯ

จนฺทาเทวีปิ ตํ สุตฺวา ตโต ปราหิ นวหิ คาถาหิ วิลปิ –

[1125]

‘‘เยสํ ปุพฺเพ ขนฺเธสุ, ผุลฺลา มาลาคุณา วิวตฺติํสุ;

เตสชฺชปิ สุนิสิโต, เนตฺติํโส วิวตฺติสฺสติ ขนฺเธสุฯ

[1126]

‘‘เยสํ ปุพฺเพ ขนฺเธสุ, จิตฺตา มาลาคุณา วิวตฺติํสุ;

เตสชฺชปิ สุนิสิโต, เนตฺติํโส วิวตฺติสฺสติ ขนฺเธสุฯ

[1127]

‘‘อจิรํ วต เนตฺติํโส, วิวตฺติสฺสกิ ราชปุตฺตานํ ขนฺเธสุ;

อถ มม หทยํ น ผลติ, ตาว ทฬฺหพนฺธญฺจ เม อาสิฯ

[1128]

‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;

นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, ยญฺญตฺถาย เอกราชสฺสฯ

[1129]

‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;

นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, มาตุ กตฺวา หทยโสกํฯ

[1130]

‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;

นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, ชนสฺส กตฺวา หทยโสกํฯ

[1131]

‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;

นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, ยญฺญตฺถาย เอกราชสฺสฯ

[1132]

‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;

นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, มาตุ กตฺวา หทยโสกํฯ

[1133]

‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;

นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, ชนสฺส กตฺวา หทยโสก’’นฺติฯ

ตตฺถ มาลาคุณาติ ปุปฺผทามานิฯ เตสชฺชาติ เตสํ อชฺชฯ เนตฺติํโสติ อสิฯ วิวตฺติสฺสตีติ ปติสฺสติฯ อจิรํ วตาติ อจิเรน วตฯ น ผลตีติ น ภิชฺชติฯ ตาว ทฬฺหพนฺธญฺจ เม อาสีติ อติวิย ถิรพนฺธนํ เม หทยํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ นิยฺยาถาติ คจฺฉถฯ

เอวํ ตสฺสา ปริเทวนฺติยาว ยญฺญาวาเฏ สพฺพกมฺมํ นิฏฺฐาสิฯ ราชปุตฺตํ เนตฺวา คีวํ โอนาเมตฺวา นิสีทาเปสุํฯ ขณฺฑหาโล สุวณฺณปาติํ อุปนาเมตฺวา ขคฺคํ อาทาย ‘‘ตสฺส คีวํ ฉินฺทิสฺสามี’’ติ อฏฺฐาสิฯ

ตํ ทิสฺวา จนฺทาเทวี ‘‘อญฺญํ เม ปฏิสรณํ นตฺถิ, อตฺตโน สจฺจพเลน สามิกสฺส โสตฺถิํ กริสฺสามี’’ติ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ปริสาย อนฺตเร วิจรนฺตี สจฺจกิริยํ อกาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1134]

‘‘สพฺพสฺมิํ อุปกฺขฏสฺมิํ, นิสีทิเต จนฺทสฺมิํ ยญฺญตฺถาย;

ปญฺจาลราชธีตา ปญฺชลิกา, สพฺพปริสาย สมนุปริยายิฯ

[1135]

‘‘เยน สจฺเจน ขณฺฑหาโล, ปาปกมฺมํ กโรติ ทุมฺเมโธ;

เอเตน สจฺจวชฺเชน, สมงฺคินี สามิเกน โหมิฯ

[1136]

‘‘เย อิธตฺถิ อมนุสฺสา, ยานิ จ ยกฺขภูตภพฺยานิ;

กโรนฺตุ เม เวยฺยาวฏิกํ, สมงฺคินี สามิเกน โหมิฯ

[1137]

‘‘ยา เทวตา อิธาคตา, ยานิ จ ยกฺขภูตภพฺยานิ;

สรเณสินิํ อนาถํ ตายถ มํ, ยาจามหํ ปติ มาหํ อเชยฺย’’นฺติฯ

ตตฺถ อุปกฺขฏสฺมินฺติ สพฺพสฺมิํ ยญฺญสมฺภาเร สชฺชิเต ปฏิยตฺเตฯ สมงฺคินีติ สมฺปยุตฺตา เอกสํวาสาฯ เย อิธตฺถีติ เย อิธ อตฺถิฯ ยกฺขภูตภพฺยานีติ เทวสงฺขาตา ยกฺขา จ วฑฺฒิตฺวา ฐิตสตฺตสงฺขาตา ภูตา จ อิทานิ วฑฺฒนกสตฺตสงฺขาตานิ ภพฺยานิ จฯ เวยฺยาวฏิกนฺติ มยฺหํ เวยฺยาวจฺจํ กโรนฺตุฯ ตายถ มนฺติ รกฺขถ มํฯ ยาจามหนฺติ อหํ โว ยาจามิฯ ปติ มาหนฺติ ปติํ อหํ มา อเชยฺยํฯ

อถ สกฺโก เทวราชา ตสฺสา ปริเทวสทฺทํ สุตฺวา ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ชลิตํ อยกูฏํ อาทาย คนฺตฺวา ราชานํ ตาเสตฺวา สพฺเพ วิสฺสชฺชาเปสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1138]

‘‘ตํ สุตฺวา อมนุสฺโส, อโยกูฏํ ปริพฺภเมตฺวาน;

ภยมสฺส ชนยนฺโต, ราชานํ อิทมโวจฯ

[1139]

‘‘พุชฺฌสฺสุ โข ราชกลิ, มา ตาหํ มตฺถกํ นิตาเฬสิํ;

มา เชฏฺฐปุตฺตมวธิ, อทูสกํ สีหสงฺกาสํฯ

[1140]

‘‘โก เต ทิฏฺโฐ ราชกลิ, ปุตฺตภริยาโย หญฺญมานาโย;

เสฏฺฐิ จ คหปตโย, อทูสกา สคฺคกามา หิฯ

[1141]

‘‘ตํ สุตฺวา ขณฺฑหาโล, ราชา จ อพฺภุตมิทํ ทิสฺวาน;

สพฺเพสํ พนฺธนานิ โมเจสุํ, ยถา ตํ อนุปฆาตํฯ

[1142]

‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;

สพฺเพ เอเกกเลฑฺฑุกมทํสุ, เอส วโธ ขณฺฑหาลสฺสา’’ติฯ

ตตฺถ อมนุสฺโสติ สกฺโก เทวราชาฯ พุชฺฌสฺสูติ ชานสฺสุ สลฺลกฺเขหิฯ ราชกลีติ ราชกาฬกณฺณิ ราชลามกฯ มา ตาหนฺติ ปาปราช, พุชฺฌ, มา เต อหํ มตฺถกํ นิตาเฬสิํฯ โก เต ทิฏฺโฐติ กุหิํ ตยา ทิฏฺฐปุพฺโพฯ สคฺคกามา หีติ เอตฺถ หีติ นิปาตมตฺตํ, สคฺคกามา สคฺคํ ปตฺถยมานาติ อตฺโถฯ ตํ สุตฺวาติ, ภิกฺขเว, ตํ สกฺกสฺส วจนํ ขณฺฑหาโล สุตฺวาฯ อพฺภุตมิทนฺติ ราชา จ อิทํ สกฺกสฺส ทสฺสนํ ปุพฺเพ อภูตํ ทิสฺวาฯ ยถา ตนฺติ ยถา อนุปฆาตํ ปาณํ โมเจนฺติ, เอวเมว โมเจสุํฯ เอเกกเลฑฺฑุกมทํสูติ ภิกฺขเว, ยตฺตกา ตสฺมิํ ยญฺญาวาเฏ สมาคตา, สพฺเพ เอกโกลาหลํ กตฺวา ขณฺฑหาลสฺส เอเกกเลฑฺฑุปหารํ อทํสุฯ เอส วโธติ เอโสว ขณฺฑหาลสฺส วโธ อโหสิ, ตตฺเถว นํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปสุนฺติ อตฺโถฯ

ตํ ปน มาเรตฺวา มหาชโน ราชานํ มาเรตุํ อารภิฯ โพธิสตฺโต ปิตรํ ปริสฺสชิตฺวา มาเรตุํ น อทาสิฯ มหาชโน ‘‘ชีวิตํ เอตสฺส ปาปรญฺโญ เทม, ฉตฺตํ ปนสฺส นคเร จ วาสํ น ทสฺสาม, จณฺฑาลํ กตฺวา พหินคเร วสาเปสฺสามา’’ติ วตฺวา ราชเวสํ หาเรตฺวา กาสาวํ นิวาสาเปตฺวา หลิทฺทิปิโลติกาย สีสํ เวเฐตฺวา จณฺฑาลํ กตฺวา จณฺฑาลวสนฏฺฐานํ ตํ ปหิณิฯ เย ปเนตํ ปสุฆาตยญฺญํ ยชิํสุ เจว ยชาเปสุญฺจ อนุโมทิํสุ จ, สพฺเพ นิรยปรายณาว อเหสุํฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1143]

‘‘สพฺเพ ปวิฏฺฐา นิรยํ, ยถา ตํ ปาปกํ กริตฺวาน;

น หิ ปาปกมฺมํ กตฺวา, ลพฺภา สุคติํ อิโต คนฺตุ’’นฺติฯ

โสปิ โข มหาชโน ทฺเว กาฬกณฺณิโย หาเรตฺวา ตตฺเถว อภิเสกสมฺภาเร อาหริตฺวา จนฺทกุมารํ อภิสิญฺจิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1144]

‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;

จนฺทํ อภิสิญฺจิํสุ, สมาคตา ราชปริสา จฯ

[1145]

‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;

จนฺทํ อภิสิญฺจิํสุ, สมาคตา ราชกญฺญาโย จฯ

[1146]

‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;

จนฺทํ อภิสิญฺจิํสุ, สมาคตา เทวปริสา จฯ

[1147]

‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;

จนฺทํ อภิสิญฺจิํสุ, สมาคตา เทวกญฺญาโย จฯ

[1148]

‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;

เจลุกฺเขปมกรุํ, สมาคตา ราชปริสา จฯ

[1149]

‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;

เจลุกฺเขปมกรุํ, สมาคตา ราชกญฺญาโย จฯ

[1150]

‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;

เจลุกฺเขปมกรุํ, สมาคตา เทวปริสา จฯ

[1151]

‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;

เจลุกฺเขปมกรุํ, สมาคตา เทวกญฺญาโย จฯ

[1152]

‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, พหู อานนฺทิตา อหุํ;

นนฺทิํ ปเวสิ นครํ, พนฺธนา โมกฺโข อโฆสิตฺถา’’ติฯ

ตตฺถ ราชปริสา จาติ ราชปริสาปิ ตีหิ สงฺเขหิ อภิสิญฺจิํสุฯ ราชกญฺญาโย จาติ ขตฺติยธีตโรปิ นํ อภิสิญฺจิํสุฯ

เทวปริสา จาติ สกฺโก เทวราชา วิชยุตฺตรสงฺขํ คเหตฺวา เทวปริสาย สทฺธิํ อภิสิญฺจิฯ เทวกญฺญาโย จาติ สุชาปิ เทวธีตราหิ สทฺธิํ อภิสิญฺจิฯ เจลุกฺเขปมกรุนฺติ นานาวณฺเณหิ วตฺเถหิ ธเช อุสฺสาเปตฺวา อุตฺตริสาฏกานิ อากาเส ขิปนฺตา เจลุกฺเขปํ กริํสุฯ ราชปริสา จ อิตเร ตโย โกฏฺฐาสา จาติ อภิเสกการกา จตฺตาโรปิ โกฏฺฐาสา กริํสุเยวฯ อานนฺทิตา อหุนฺติ อาโมทิตา อเหสุํฯ นนฺทิํ ปเวสิ นครนฺติ จนฺทกุมารสฺส ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา นครํ ปวิฏฺฐกาเล นคเร อานนฺทเภริ จริฯ ‘‘กิํ วตฺวา’’ติ? ยถา ‘‘อมฺหากํ จนฺทกุมาโร พนฺธนา มุตฺโต, เอวเมว สพฺเพ พนฺธนา มุจฺจนฺตู’’ติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘พนฺธนา โมกฺโข อโฆสิตฺถา’’ติฯ

โพธิสตฺโต ปิตุ วตฺตํ ปฏฺฐเปสิฯ อนฺโตนครํ ปน ปวิสิตุํ น ลภติฯ ปริพฺพยสฺส ขีณกาเล โพธิสตฺโต อุยฺยานกีฬาทีนํ อตฺถาย คจฺฉนฺโต ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ปติมฺหี’’ติ น วนฺทติ, อญฺชลิํ ปน กตฺวา ‘‘จิรํ ชีว สามี’’ติ วทติฯ ‘‘เกนตฺโถ’’ติ วุตฺเต อาโรเจสิฯ อถสฺส ปริพฺพยํ ทาเปสิฯ โส ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา อายุปริโยสาเน เทวโลกํ ปูรยมาโน อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มํ เอกํ นิสฺสาย พหู มาเรตุํ วายามมกาสี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ ตทา ขณฺฑหาโล เทวทตฺโต อโหสิ, โคตมีเทวี มหามายา, จนฺทาเทวี ราหุลมาตา, วสุโล ราหุโล, เสลา อุปฺปลวณฺณา, สูโร วามโคตฺโต กสฺสโป, ภทฺทเสโน โมคฺคลฺลาโน, สูริยกุมาโร สาริปุตฺโต, จนฺทราชา ปน อหเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธ อโหสินฺติฯ

จนฺทกุมารชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[545] 8. มหานารทกสฺสปชาตกวณฺณนา

อหุ ราชา วิเทหานนฺติ อิทํ สตฺถา ลฏฺฐิวนุยฺยาเน วิหรนฺโต อุรุเวลกสฺสปทมนํ อารพฺภ กเถสิฯ ยทา หิ สตฺถา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อุรุเวลกสฺสปาทโย ชฏิเล ทเมตฺวา มคธราชสฺส ปฏิสฺสวํ โลเจตุํ ปุราณชฏิลสหสฺสปริวุโต ลฏฺฐิวนุยฺยานํ อคมาสิฯ ตทา ทฺวาทสนหุตาย ปริสาย สทฺธิํ อาคนฺตฺวา ทสพลํ วนฺทิตฺวา นิสินฺนสฺส มคธรญฺโญ ปริสนฺตเร พฺราหฺมณคหปติกานํ วิตกฺโก อุปฺปชฺชิ ‘‘กิํ นุ โข อุรุเวลกสฺสโป มหาสมเณ พฺรหฺมจริยํ จรติ, อุทาหุ มหาสมโณ อุรุเวลกสฺสเป’’ติฯ อถ โข ภควา เตสํ ทฺวาทสนหุตานํ เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย ‘‘กสฺสปสฺส มม สนฺติเก ปพฺพชิตภาวํ ชานาเปสฺสามี’’ติ อิมํ คาถมาห –

‘‘กิเมว ทิสฺวา อุรุเวลวาสิ, ปหาสิ อคฺคิํ กิสโกวทาโน;

ปุจฺฉามิ ตํ กสฺสป เอตมตฺถํ, กถํ ปหีนํ ตว อคฺคิหุตฺต’’นฺติฯ (มหาว. 55);

เถโรปิ ภควโต อธิปฺปายํ วิทิตฺวา –

‘‘รูเป จ สทฺเท จ อโถ รเส จ, กามิตฺถิโย จาภิวทนฺติ ยญฺญา;

เอตํ มลนฺติ อุปธีสุ ญตฺวา, ตสฺมา น ยิฏฺเฐ น หุเต อรญฺชิ’’นฺติฯ (มหาว. 55); –

อิมํ คาถํ วตฺวา อตฺตโน สาวกภาวํ ปกาสนตฺถํ ตถาคตสฺส ปาทปิฏฺเฐ สีสํ ฐเปตฺวา ‘‘สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ วตฺวา เอกตาลํ ทฺวิตาลํ ติตาลนฺติ ยาว สตฺตตาลปฺปมาณํ สตฺตกฺขตฺตุํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา โอรุยฺห ตถาคตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา มหาชโน ‘‘อโห มหานุภาโว พุทฺโธ, เอวํ ถามคตทิฏฺฐิโก นาม อตฺตานํ ‘อรหา’ติ มญฺญมาโน อุรุเวลกสฺสโปปิ ทิฏฺฐิชาลํ ภินฺทิตฺวา ตถาคเตน ทมิโต’’ติ สตฺถุ คุณกถญฺเญว กเถสิฯ

ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘อนจฺฉริยํ อิทานิ สพฺพญฺญุตปฺปตฺเตน มยา อิมสฺส ทมนํ, สฺวาหํ ปุพฺเพ สราคกาเลปิ นารโท นาม พฺรหฺมา หุตฺวา อิมสฺส ทิฏฺฐิชาลํ ภินฺทิตฺวา อิมํ นิพฺพิเสวนมกาสิ’’นฺติ วตฺวา ตาย ปริสาย ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต วิเทหรฏฺเฐ มิถิลายํ องฺคติ นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ ธมฺมิโก ธมฺมราชาฯ ตสฺส รุจา นาม ธีตา อโหสิ อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา กปฺปสตสหสฺสํ ปตฺถิตปตฺถนา มหาปุญฺญา อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺตาฯ เสสา ปนสฺส โสฬสสหสฺสา อิตฺถิโย วญฺฌา อเหสุํฯ ตสฺส สา ธีตา ปิยา อโหสิ มนาปาฯ โส ตสฺสา นานาปุปฺผปูเร ปญฺจวีสติปุปฺผสมุคฺเค อนคฺฆานิ สุขุมานิ วตฺถานิ จ ‘‘อิเมหิ อตฺตานํ อลงฺกโรตู’’ติ เทวสิกํ ปหิณิฯ ขาทนียโภชนียสฺส ปน ปมาณํ นตฺถิฯ อนฺวฑฺฒมาสํ ‘‘ทานํ เทตู’’ติ สหสฺสํ สหสฺสํ เปเสสิฯ ตสฺส โข ปน วิชโย จ สุนาโม จ อลาโต จาติ ตโย อมจฺจา อเหสุํฯ โส โกมุทิยา จาตุมาสินิยา ฉเณ ปวตฺตมาเน เทวนครํ วิย นคเร จ อนฺเตปุเร จ อลงฺกเต สุนฺหาโต สุวิลิตฺโต สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิโต ภุตฺตสายมาโส วิวฏสีหปญฺชเร มหาตเล อมจฺจคณปริวุโต วิสุทฺธํ คคนตลํ อภิลงฺฆมานํ จนฺทมณฺฑลํ ทิสฺวา ‘‘รมณียา วต โภ โทสินา รตฺติ, กาย นุ โข อชฺช รติยา อภิรเมยฺยามา’’ติ อมจฺเจ ปุจฺฉิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1153]

‘‘อหุ ราชา วิเทหานํ, องฺคติ นาม ขตฺติโย;

ปหูตโยคฺโค ธนิมา, อนนฺตพลโปริโสฯ

[1154]

‘‘โส จ ปนฺนรสิํ รตฺติํ, ปุริมยาเม อนาคเต;

จาตุมาสา โกมุทิยา, อมจฺเจ สนฺนิปาตยิฯ

[1155]

‘‘ปณฺฑิเต สุตสมฺปนฺเน, มฺหิตปุพฺเพ วิจกฺขเณ;

วิชยญฺจ สุนามญฺจ, เสนาปติํ อลาตกํฯ

[1156]

‘‘ตมนุปุจฺฉิ เวเทโห, ปจฺเจกํ พฺรูถ สํ รุจิํ;

จาตุมาสา โกมุทชฺช, ชุณฺหํ พฺยปหตํ ตมํ;

กายชฺช รติยา รตฺติํ, วิหเรมุ อิมํ อุตุ’’นฺติฯ

ตตฺถ ปหูตโยคฺโคติ พหุเกน หตฺถิโยคฺคาทินา สมนฺนาคโตฯ อนนฺตพลโปริโสติ อนนฺตพลกาโยฯ อนาคเตติ ปริโยสานํ อปฺปตฺเต, อนติกฺกนฺเตติ อตฺโถฯ จาตุมาสาติ จตุนฺนํ วสฺสิกมาสานํ ปจฺฉิมทิวสภูตาย รตฺติยาฯ โกมุทิยาติ ผุลฺลกุมุทายฯ มฺหิตปุพฺเพติ ปฐมํ สิตํ กตฺวา ปจฺฉา กถนสีเลฯ ตมนุปุจฺฉีติ ตํ เตสุ อมจฺเจสุ เอเกกํ อมจฺจํ อนุปุจฺฉิฯ ปจฺเจกํ พฺรูถ สํ รุจินฺติ สพฺเพปิ ตุมฺเห อตฺตโน อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูปํ รุจิํ ปจฺเจกํ มยฺหํ กเถถฯ โกมุทชฺชาติ โกมุที อชฺชฯ ชุณฺหนฺติ ชุณฺหาย นิสฺสยภูตํ จนฺทมณฺฑลํ อพฺภุคฺคจฺฉติฯ พฺยปหตํ ตมนฺติ เตน สพฺพํ อนฺธการํ วิหตํฯ อุตุนฺติ อชฺช รตฺติํ อิมํ เอวรูปํ อุตุํ กายรติยา วิหเรยฺยามาติฯ

อิติ ราชา อมจฺเจ ปุจฺฉิฯ เตน เต ปุจฺฉิตา อตฺตโน อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูปํ กถํ กถยิํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1157]

‘‘ตโต เสนาปติ รญฺโญ, อลาโต เอตทพฺรวิ;

‘หฏฺฐํ โยคฺคํ พลํ สพฺพํ, เสนํ สนฺนาหยามเสฯ

[1158]

‘นิยฺยาม เทว ยุทฺธาย, อนนฺตพลโปริสา;

เย เต วสํ น อายนฺติ, วสํ อุปนยามเส;

เอสา มยฺหํ สกา ทิฏฺฐิ, อชิตํ โอชินามเส’ฯ

[1159]

อลาตสฺส วโจ สุตฺวา, สุนาโม เอตทพฺรวิ;

‘สพฺเพ ตุยฺหํ มหาราช, อมิตฺตา วสมาคตาฯ

[1160]

‘นิกฺขิตฺตสตฺถา ปจฺจตฺถา, นิวาตมนุวตฺตเร;

อุตฺตโม อุสฺสโว อชฺช, น ยุทฺธํ มม รุจฺจติฯ

[1161]

‘อนฺนปานญฺจ ขชฺชญฺจ, ขิปฺปํ อภิหรนฺตุ เต;

รมสฺสุ เทว กาเมหิ, นจฺจคีเต สุวาทิเต’ฯ

[1162]

สุนามสฺส วโจ สุตฺวา, วิชโย เอตทพฺรวิ;

‘สพฺเพ กามา มหาราช, นิจฺจํ ตว มุปฏฺฐิตาฯ

[1163]

‘น เหเต ทุลฺลภา เทว, ตว กาเมหิ โมทิตุํ;

สทาปิ กามา สุลภา, เนตํ จิตฺตมตํ มมฯ

[1164]

‘สมณํ พฺราหฺมณํ วาปิ, อุปาเสมุ พหุสฺสุตํ;

โย นชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส’ฯ

[1165]

วิชยสฺส วโจ สุตฺวา, ราชา องฺคติ มพฺรวิ;

‘ยถา วิชโย ภณติ, มยฺหมฺเปตํว รุจฺจติ;

[1166]

‘สมณํ พฺราหฺมณํ วาปิ, อุปาเสมุ พหุสฺสุตํ;

โย นชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเสฯ

[1167]

‘สพฺเพว สนฺตา กโรถ มติํ, กํ อุปาเสมุ ปณฺฑิตํ;

โย นชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส’ฯ

[1168]

เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, อลาโต เอตทพฺรวิ;

‘อตฺถายํ มิคทายสฺมิํ, อเจโล ธีรสมฺมโตฯ

[1169]

‘คุโณ กสฺสปโคตฺตายํ, สุโต จิตฺรกถี คณี;

ตํ เทว ปยิรุปาเสมุ, โส โน กงฺขํ วิเนสฺสติ’ฯ

[1170]

‘‘อลาตสฺส วโจ สุตฺวา, ราชา โจเทสิ สารถิํ;

มิคทายํ คมิสฺสาม, ยุตฺตํ ยานํ อิธา นยา’’ติฯ

ตตฺถ หฏฺฐนฺติ ตุฏฺฐปหฏฺฐํฯ โอชินามเสติ ยํ โน อชิตํ, ตํ ชินามฯ เอโส มม อชฺฌาสโยติฯ ราชา ตสฺส กถํ เนว ปฏิกฺโกสิ, นาภินนฺทิฯ เอตทพฺรวีติ ราชานํ อลาตสฺส วจนํ อนภินนฺทนฺตํ อปฺปฏิกฺโกสนฺตํ ทิสฺวา ‘‘นายํ ยุทฺธชฺฌาสโย, อหมสฺส จิตฺตํ คณฺหนฺโต กามคุณาภิรติํ วณฺณยิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอตํ ‘‘สพฺเพ ตุยฺห’’นฺติอาทิวจนํ อพฺรวิฯ

วิชโย เอตทพฺรวีติ ราชา สุนามสฺสปิ วจนํ นาภินนฺทิ, น ปฏิกฺโกสิฯ ตโต วิชโย ‘‘อยํ ราชา อิเมสํ ทฺวินฺนมฺปิ วจนํ สุตฺวา ตุณฺหีเยว ฐิโต, ปณฺฑิตา นาม ธมฺมสฺสวนโสณฺฑา โหนฺติ, ธมฺมสฺสวนมสฺส วณฺณยิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอตํ ‘‘สพฺเพ กามา’’ติอาทิวจนํ อพฺรวิฯ

ตตฺถ ตว มุปฏฺฐิตาติ ตว อุปฏฺฐิตาฯ โมทิตุนฺติ ตว กาเมหิ โมทิตุํ อภิรมิตุํ อิจฺฉาย สติ น หิ เอเต กามา ทุลฺลภาฯ เนตํ จิตฺตมตํ มมาติ เอตํ ตว กาเมหิ อภิรมณํ มม จิตฺตมตํ น โหติ, น เม เอตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ โย นชฺชาติ โย โน อชฺชฯ อตฺถธมฺมวิทูติ ปาฬิอตฺถญฺเจว ปาฬิธมฺมญฺจ ชานนฺโตฯ อิเสติ อิสิ เอสิตคุโณฯ

องฺคติ มพฺรวีติ องฺคติ อพฺรวิฯ มยฺหมฺเปตํว รุจฺจตีติ มยฺหมฺปิ เอตญฺเญว รุจฺจติฯ สพฺเพว สนฺตาติ สพฺเพว ตุมฺเห อิธ วิชฺชมานา มติํ กโรถ จินฺเตถฯ อลาโต เอตทพฺรวีติ รญฺโญ กถํ สุตฺวา อลาโต ‘‘อยํ มม กุลูปโก คุโณ นาม อาชีวโก ราชุยฺยาเน วสติ, ตํ ปสํสิตฺวา ราชกุลูปกํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอตํ ‘‘อตฺถาย’’นฺติอาทิวจนํ อพฺรวิฯ ตตฺถ ธีรสมฺมโตติ ปณฺฑิโตติ สมฺมโตฯ กสฺสปโคตฺตายนฺติ กสฺสปโคตฺโต อยํฯ สุโตติ พหุสฺสุโตฯ คณีติ คณสตฺถาฯ โจเทสีติ อาณาเปสิฯ

รญฺโญ ตํ กถํ สุตฺวา สารถิโน ตถา กริํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1171]

‘‘ตสฺส ยานํ อโยเชสุํ, ทนฺตํ รูปิยปกฺขรํ;

สุกฺกมฏฺฐปริวารํ, ปณฺฑรํ โทสินา มุขํฯ

[1172]

‘‘ตตฺราสุํ กุมุทายุตฺตา, จตฺตาโร สินฺธวา หยา;

อนิลูปมสมุปฺปาตา, สุทนฺตา โสณฺณมาลิโนฯ

[1173]

‘‘เสตจฺฉตฺตํ เสตรโถ, เสตสฺสา เสตพีชนี;

เวเทโห สหมจฺเจหิ, นิยฺยํ จนฺโทว โสภติฯ

[1174]

‘‘ตมนุยายิํสุ พหโว, อินฺทิขคฺคธรา พลี;

อสฺสปิฏฺฐิคตา วีรา, นรา นรวราธิปํฯ

[1175]

‘‘โส มุหุตฺตํว ยายิตฺวา, ยานา โอรุยฺห ขตฺติโย;

เวเทโห สหมจฺเจหิ, ปตฺตี คุณมุปาคมิฯ

[1176]

‘‘เยปิ ตตฺถ ตทา อาสุํ, พฺราหฺมณิพฺภา สมาคตา;

น เต อปนยี ราชา, อกตํ ภูมิมาคเต’’ติฯ

ตตฺถ ตสฺส ยานนฺติ ตสฺส รญฺโญ รถํ โยชยิํสุฯ ทนฺตนฺติ ทนฺตมยํฯ รูปิยปกฺขรนฺติ รชตมยอุปกฺขรํฯ สุกฺกมฏฺฐปริวารนฺติ ปริสุทฺธาผรุสปริวารํฯ โทสินา มุขนฺติ วิคตโทสาย รตฺติยา มุขํ วิย, จนฺทสทิสนฺติ อตฺโถฯ ตตฺราสุนฺติ ตตฺร อเหสุํฯ กุมุทาติ กุมุทวณฺณาฯ สินฺธวาติ สินฺธวชาติกาฯ อนิลูปมสมุปฺปาตาติ วาตสทิสเวคาฯ เสตจฺฉตฺตนฺติ ตสฺมิํ รเถ สมุสฺสาปิตํ ฉตฺตมฺปิ เสตํ อโหสิฯ เสตรโถติ โสปิ รโถ เสโตเยวฯ เสตสฺสาติ อสฺสาปิ เสตาฯ เสตพีชนีติ พีชนีปิ เสตาฯ นิยฺยนฺติ เตน รเถน นิคฺคจฺฉนฺโต อมจฺจคณปริวุโต เวเทหราชา จนฺโท วิย โสภติฯ

นรวราธิปนฺติ นรวรานํ อธิปติํ ราชาธิราชานํฯ โส มุหุตฺตํว ยายิตฺวาติ โส ราชา มุหุตฺเตเนว อุยฺยานํ คนฺตฺวาฯ ปตฺตี คุณมุปาคมีติ ปตฺติโกว คุณํ อาชีวกํ อุปาคมิฯ เยปิ ตตฺถ ตทา อาสุนฺติ เยปิ ตสฺมิํ อุยฺยาเน ตทา ปุเรตรํ คนฺตฺวา ตํ อาชีวกํ ปยิรุปาสมานา นิสินฺนา อเหสุํฯ น เต อปนยีติ อมฺหากเมว โทโส, เย มยํ ปจฺฉา อคมิมฺหา, ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถาติ เต พฺราหฺมเณ จ อิพฺเภ จ รญฺโญเยว อตฺถาย อกตํ อกโตกาสํ ภูมิํ สมาคเต น อุสฺสารณํ กาเรตฺวา อปนยีติฯ

ตาย ปน โอมิสฺสกปริสาย ปริวุโตว เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ปฏิสนฺถารมกาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1177]

‘‘ตโต โส มุทุกา ภิสิยา, มุทุจิตฺตกสนฺถเต;

มุทุปจฺจตฺถเต ราชา, เอกมนฺตํ อุปาวิสิฯ

[1178]

‘‘นิสชฺช ราชา สมฺโมทิ, กถํ สารณิยํ ตโต;

‘กจฺจิ ยาปนิยํ ภนฺเต, วาตานมวิยคฺคตาฯ

[1179]

‘กจฺจิ อกสิรา วุตฺติ, ลภสิ ปิณฺฑยาปนํ;

อปฺปาพาโธ จสิ กจฺจิ, จกฺขุํ น ปริหายติ’ฯ

[1180]

ตํ คุโณ ปฏิสมฺโมทิ, เวเทหํ วินเย รตํ;

‘ยาปนียํ มหาราช, สพฺพเมตํ ตทูภยํฯ

[1181]

‘กจฺจิ ตุยฺหมฺปิ เวเทห, ปจฺจนฺตา น พลียเร;

กจฺจิ อโรคํ โยคฺคํ เต, กจฺจิ วหติ วาหนํ;

กจฺจิ เต พฺยาธโย นตฺถิ, สรีรสฺสุปตาปิยา’ฯ

[1182]

‘‘ปฏิสมฺโมทิโต ราชา, ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตรา;

อตฺถํ ธมฺมญฺจ ญายญฺจ, ธมฺมกาโม รเถสโภฯ

[1183]

‘กถํ ธมฺมํ จเร มจฺโจ, มาตาปิตูสุ กสฺสป;

กถํ จเร อาจริเย, ปุตฺตทาเร กถํ จเรฯ

[1184]

‘กถํ จเรยฺย วุฑฺเฒสุ, กถํ สมณพฺราหฺมเณ;

กถญฺจ พลกายสฺมิํ, กถํ ชนปเท จเรฯ

[1185]

‘กถํ ธมฺมํ จริตฺวาน, มจฺจา คจฺฉนฺติ สุคฺคติํ;

กถญฺเจเก อธมฺมฏฺฐา, ปตนฺติ นิรยํ อโถ’’’ติฯ

ตตฺถ มุทุกา ภิสิยาติ มุทุกาย สุขสมฺผสฺสาย ภิสิยาฯ มุทุจิตฺตกสนฺถเตติ สุขสมฺผสฺเส จิตฺตตฺถรเณฯ มุทุปจฺจตฺถเตติ มุทุนา ปจฺจตฺถรเณน ปจฺจตฺถเตฯ สมฺโมทีติ อาชีวเกน สทฺธิํ สมฺโมทนียํ กถํ กเถสิฯ ตโตติ ตโต นิสชฺชนโต อนนฺตรเมว สารณียํ กถํ กเถสีติ อตฺโถฯ ตตฺถ กจฺจิ ยาปนิยนฺติ กจฺจิ เต, ภนฺเต, สรีรํ ปจฺจเยหิ ยาเปตุํ สกฺกาฯ วาตานมวิยคฺคตาติ กจฺจิ เต สรีเร ธาตุโย สมปฺปวตฺตา, วาตานํ พฺยคฺคตา นตฺถิ, ตตฺถ ตตฺถ วคฺควคฺคา หุตฺวา วาตา น พาธยนฺตีติ อตฺโถฯ

อกสิราติ นิทฺทุกฺขาฯ วุตฺตีติ ชีวิตวุตฺติฯ อปฺปาพาโธติ อิริยาปถภญฺชเกนาพาเธน วิรหิโต ฯ จกฺขุนฺติ กจฺจิ เต จกฺขุอาทีนิ อินฺทฺริยานิ น ปริหายนฺตีติ ปุจฺฉติฯ ปฏิสมฺโมทีติ สมฺโมทนียกถาย ปฏิกเถสิฯ ตตฺถ สพฺพเมตนฺติ ยํ ตยา วุตฺตํ วาตานมวิยคฺคตาทิ, ตํ สพฺพํ ตเถวฯ ตทุภยนฺติ ยมฺปิ ตยา ‘‘อปฺปาพาโธ จสิ กจฺจิ, จกฺขุํ น ปริหายตี’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ อุภยํ ตเถวฯ

น พลียเรติ นาภิภวนฺติ น กุปฺปนฺติฯ อนนฺตราติ ปฏิสนฺถารโต อนนฺตรา ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ

ตตฺถ อตฺถํ ธมฺมญฺจ ญายญฺจาติ ปาฬิอตฺถญฺจ ปาฬิญฺจ การณยุตฺติญฺจ ฯ โส หิ ‘‘กถํ ธมฺมํ จเร’’ติ ปุจฺฉนฺโต มาตาปิตุอาทีสุ ปฏิปตฺติทีปกํ ปาฬิญฺจ ปาฬิอตฺถญฺจ การณยุตฺติญฺจ เม กเถถาติ อิมํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ ญายญฺจ ปุจฺฉติฯ ตตฺถ กถญฺเจเก อธมฺมฏฺฐาติ เอกจฺเจ อธมฺเม ฐิตา กถํ นิรยญฺเจว อโถ เสสอปาเย จ ปตนฺตีติ สพฺพญฺญุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกมหาโพธิสตฺเตสุ ปุริมสฺส ปุริมสฺส อลาเภน ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปุจฺฉิตพฺพกํ มเหสกฺขปญฺหํ ราชา กิญฺจิ อชานนฺตํ นคฺคโภคฺคํ นิสฺสิริกํ อนฺธพาลํ อาชีวกํ ปุจฺฉิฯ

โสปิ เอวํ ปุจฺฉิโต ปุจฺฉานุรูปํ พฺยากรณํ อทิสฺวา จรนฺตํ โคณํ ทณฺเฑน ปหรนฺโต วิย ภตฺตปาติยํ กจวรํ ขิปนฺโต วิย จ ‘‘สุณ, มหาราชา’’ติ โอกาสํ กาเรตฺวา อตฺตโน มิจฺฉาวาทํ ปฏฺฐเปสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1186]

‘‘เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, กสฺสโป เอตทพฺรวิ;

‘สุโณหิ เม มหาราช, สจฺจํ อวิตถํ ปทํฯ

[1187]

‘นตฺถิ ธมฺมจริตสฺส, ผลํ กลฺยาณปาปกํ;

นตฺถิ เทว ปโร โลโก, โก ตโต หิ อิธาคโตฯ

[1188]

‘นตฺถิ เทว ปิตโร วา, กุโต มาตา กุโต ปิตา;

นตฺถิ อาจริโย นาม, อทนฺตํ โก ทเมสฺสติฯ

[1189]

‘สมตุลฺยานิ ภูตานิ, นตฺถิ เชฏฺฐาปจายิกา;

นตฺถิ พลํ วีริยํ วา, กุโต อุฏฺฐานโปริสํ;

นิยตานิ หิ ภูตานิ, ยถา โคฏวิโส ตถาฯ

[1190]

‘ลทฺเธยฺยํ ลภเต มจฺโจ, ตตฺถ ทานผลํ กุโต;

นตฺถิ ทานผลํ เทว, อวโส เทววีริโยฯ

[1191]

‘พาเลหิ ทานํ ปญฺญตฺตํ, ปณฺฑิเตหิ ปฏิจฺฉิตํ;

อวสา เทนฺติ ธีรานํ, พาลา ปณฺฑิตมานิโน’’’ติฯ

ตตฺถ อิธาคโตติ ตโต ปรโลกโต อิธาคโต นาม นตฺถิฯ

นตฺถิ เทว ปิตโร วาติ เทว, อยฺยกเปยฺยกาทโย วา นตฺถิ, เตสุ อสนฺเตสุ กุโต มาตา กุโต ปิตาฯ ยถา โคฏวิโส ตถาติ โคฏวิโส วุจฺจติ ปจฺฉาพนฺโธ, ยถา นาวาย ปจฺฉาพนฺโธ นาวเมว อนุคจฺฉติ, ตถา อิเม สตฺตา นิยตเมว อนุคจฺฉนฺตีติ วทติฯ อวโส เทววีริโยติ เอวํ ทานผเล อสติ โย โกจิ พาโล ทานํ เทติ, โส อวโส อวีริโย น อตฺตโน วเสน พเลน เทติ, ทานผลํ ปน อตฺถีติ สญฺญาย อญฺเญสํ อนฺธพาลานํ สทฺทหิตฺวา เทตีติ ทีเปติฯ พาเลหิ ทานํ ปญฺญตฺตนฺติ ‘‘ทานํ ทาตพฺพ’’นฺติ อนฺธพาเลหิ ปญฺญตฺตํ อนุญฺญาตํ, ตํ ทานํ พาลาเยว เทนฺติ, ปณฺฑิตา ปฏิคฺคณฺหนฺติฯ

เอวํ ทานสฺส นิปฺผลตํ วณฺเณตฺวา อิทานิ ปาปสฺส นิปฺผลภาวํ วณฺเณตุํ อาห –

[1192]

‘‘สตฺติเม สสฺสตา กายา, อจฺเฉชฺชา อวิโกปิโน;

เตโช ปถวี อาโป จ, วาโย สุขํ ทุขญฺจิเม;

ชีเว จ สตฺติเม กายา, เยสํ เฉตฺตา น วิชฺชติฯ

[1193]

‘‘นตฺถิ หนฺตา ว เฉตฺตา วา, หญฺเญ เยวาปิ โกจิ นํ;

อนฺตเรเนว กายานํ, สตฺถานิ วีติวตฺตเรฯ

[1194]

‘‘โย จาปิ สิรมาทาย, ปเรสํ นิสิตาสินา;

น โส ฉินฺทติ เต กาเย, ตตฺถ ปาปผลํ กุโตฯ

[1195]

‘‘จุลฺลาสีติมหากปฺเป, สพฺเพ สุชฺฌนฺติ สํสรํ;

อนาคเต ตมฺหิ กาเล, สญฺญโตปิ น สุชฺฌติฯ

[1196]

‘‘จริตฺวาปิ พหุํ ภทฺรํ, เนว สุชฺฌนฺตินาคเต;

ปาปญฺเจปิ พหุํ กตฺวา, ตํ ขณํ นาติวตฺตเรฯ

[1197]

‘‘อนุปุพฺเพน โน สุทฺธิ, กปฺปานํ จุลฺลสีติยา;

นิยติํ นาติวตฺตาม, เวลนฺตมิว สาคโร’’ติฯ

ตตฺถ กายาติ สมูหาฯ อวิโกปิโนติ วิโกเปตุํ น สกฺกาฯ ชีเวติ ชีโวฯ ‘‘ชีโว’’ติปิ ปาโฐ, อยเมว อตฺโถฯ สตฺติเม กายาติ อิเม สตฺต กายาฯ หญฺเญ เยวาปิ โกจิ นนฺติ โย หญฺเญยฺย, โสปิ นตฺเถวฯ

วีติวตฺตเรติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ กายานํ อนฺตเรเยว จรนฺติ , ฉินฺทิตุํ น สกฺโกนฺติฯ สิรมาทายาติ ปเรสํ สีสํ คเหตฺวาฯ นิสิตาสินาติ นิสิเตน อสินา ฉินฺทติ, น โส ฉินฺทตีติ โสปิ เต กาเย น ฉินฺทติ, ปถวี ปถวิเมว อุเปติ, อาปาทโย อาปาทิเก, สุขทุกฺขชีวา อากาสํ ปกฺขนฺทนฺตีติ ทสฺเสติฯ

สํสรนฺติ มหาราช, อิเม สตฺตา อิมํ ปถวิํ เอกมํสขลํ กตฺวาปิ เอตฺตเก กปฺเป สํสรนฺตา สุชฺฌนฺติฯ อญฺญตฺร หิ สํสารา สตฺเต โสเธตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, สพฺเพ สํสาเรเนว สุชฺฌนฺติฯ อนาคเต ตมฺหิ กาเลติ ยถาวุตฺเต ปน เอตสฺมิํ กาเล อนาคเต อปฺปตฺเต อนฺตรา สญฺญโตปิ ปริสุทฺธสีโลปิ น สุชฺฌติฯ ตํ ขณนฺติ ตํ วุตฺตปฺปการํ กาลํฯ อนุปุพฺเพน โน สุทฺธีติ อมฺหากํ วาเท อนุปุพฺเพน สุทฺธิ, สพฺเพสํ อมฺหากํ อนุปุพฺเพน สุทฺธิ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ อิติ โส อุจฺเฉทวาโท อตฺตโน ถาเมน สกวาทํ นิปฺปเทสโต กเถสีติฯ

[1198]

‘‘กสฺสปสฺส วโจ สุตฺวา, อลาโต เอตทพฺรวิ;

‘‘ยถา ภทนฺโต ภณติ, มยฺหมฺเปตํว รุจฺจติฯ

[1199]

‘อหมฺปิ ปุริมํ ชาติํ, สเร สํสริตตฺตโน;

ปิงฺคโล นามหํ อาสิํ, ลุทฺโท โคฆาตโก ปุเรฯ

[1200]

‘พาราณสิยํ ผีตายํ, พหุํ ปาปํ มยา กตํ;

พหู มยา หตา ปาณา, มหิํสา สูกรา อชาฯ

[1201]

‘ตโต จุโต อิธ ชาโต, อิทฺเธ เสนาปตีกุเล;

นตฺถิ นูน ผลํ ปาปํ, โยหํ น นิรยํ คโต’’’ติฯ

ตตฺถ อลาโต เอตทพฺรวีติ โส กิร กสฺสปทสพลสฺส เจติเย อโนชปุปฺผทาเมน ปูชํ กตฺวา มรณสมเย อญฺเญน กมฺเมน ยถานุภาวํ ขิตฺโต สํสาเร สํสรนฺโต เอกสฺส ปาปกมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน โคฆาตกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พหุํ ปาปมกาสิฯ อถสฺส มรณกาเล ภสฺมปฏิจฺฉนฺโน วิย อคฺคิ เอตฺตกํ กาลํ ฐิตํ ตํ ปุญฺญกมฺมํ โอกาสมกาสิฯ

โส ตสฺสานุภาเวน อิธ นิพฺพตฺติตฺวา ตํ วิภูติํ ปตฺโต, ชาติํ สรนฺโต ปน อตีตานนฺตรโต ปรํ ปริสริตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘โคฆาตกกมฺมํ กตฺวา อิธ นิพฺพตฺโตสฺมี’’ติ สญฺญาย ตสฺส วาทํ อุปตฺถมฺเภนฺโต อิทํ ‘‘ยถา ภทนฺโต ภณตี’’ติอาทิวจนํ อพฺรวิฯ ตตฺถ สเร สํสริตตฺตโนติ อตฺตโน สํสริตํ สรามิฯ เสนาปตีกุเลติ เสนาปติกุลมฺหิฯ

[1202]

‘‘อเถตฺถ พีชโก นาม, ทาโส อาสิ ปฏจฺจรี;

อุโปสถํ อุปวสนฺโต, คุณสนฺติกุปาคมิฯ

[1203]

‘‘กสฺสปสฺส วโจ สุตฺวา, อลาตสฺส จ ภาสิตํ;

ปสฺสสนฺโต มุหุํ อุณฺหํ, รุทํ อสฺสูนิ วตฺตยี’’ติฯ

ตตฺถ อเถตฺถาติ อถ เอตฺถ เอติสฺสํ มิถิลายํฯ ปฏจฺจรีติ ทลิทฺโท กปโณ อโหสิฯ คุณสนฺติกุปาคมีติ คุณสฺส สนฺติกํ กิญฺจิเทว การณํ โสสฺสามีติ อุปคโตติ เวทิตพฺโพฯ

[1204]

‘‘ตมนุปุจฺฉิ เวเทโห, ‘กิมตฺถํ สมฺม โรทสิ;

กิํ เต สุตํ วา ทิฏฺฐํ วา, กิํ มํ เวเทสิ เวทน’’’นฺติฯ

ตตฺถ กิํ มํ เวเทสิ เวทนนฺติ กิํ นาม ตฺวํ กายิกํ วา เจตสิกํ วา เวทนํ ปตฺโตยํ, เอวํ โรทนฺโต มํ เวเทสิ ชานาเปสิ, อุตฺตานเมว นํ กตฺวา มยฺหํ อาจิกฺขาหีติฯ

[1205]

‘‘เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, พีชโก เอตทพฺรวิ;

‘นตฺถิ เม เวทนา ทุกฺขา, มหาราช สุโณหิ เมฯ

[1206]

‘อหมฺปิ ปุริมํ ชาติํ, สรามิ สุขมตฺตโน;

สาเกตาหํ ปุเร อาสิํ, ภาวเสฏฺฐิ คุเณ รโตฯ

[1207]

‘สมฺมโต พฺราหฺมณิพฺภานํ, สํวิภาครโต สุจิ;

น จาปิ ปาปกํ กมฺมํ, สรามิ กตมตฺตโนฯ

[1208]

‘ตโต จุตาหํ เวเทห, อิธ ชาโต ทุริตฺถิยา;

คพฺภมฺหิ กุมฺภทาสิยา, ยโต ชาโต สุทุคฺคโตฯ

[1209]

‘เอวมฺปิ ทุคฺคโต สนฺโต, สมจริยํ อธิฏฺฐิโต;

อุปฑฺฒภาคํ ภตฺตสฺส, ททามิ โย เม อิจฺฉติฯ

[1210]

‘จาตุทฺทสิํ ปญฺจทสิํ, สทา อุปวสามหํ;

น จาปิ ภูเต หิํสามิ, เถยฺยํ จาปิ วิวชฺชยิํฯ

[1211]

‘สพฺพเมว หิ นูเนตํ, สุจิณฺณํ ภวติ นิปฺผลํ;

นิรตฺถํ มญฺญิทํ สีลํ, อลาโต ภาสตี ยถาฯ

[1212]

‘กลิเมว นูน คณฺหามิ, อสิปฺโป ธุตฺตโก ยถา;

กฏํ อลาโต คณฺหาติ, กิตโวสิกฺขิโต ยถาฯ

[1213]

‘ทฺวารํ นปฺปฏิปสฺสามิ, เยน คจฺฉามิ สุคฺคติํ;

ตสฺมา ราช ปโรทามิ, สุตฺวา กสฺสปภาสิต’’’นฺติฯ

ตตฺถ ภาวเสฏฺฐีติ เอวํนามโก อสีติโกฏิวิภโว เสฏฺฐิฯ คุเณ รโตติ คุณมฺหิ รโตฯ สมฺมโตติ สมฺภาวิโต สํวณฺณิโตฯ สุจีติ สุจิกมฺโมฯ อิธ ชาโต ทุริตฺถิยาติ อิมสฺมิํ มิถิลนคเร ทลิทฺทิยา กปณาย กุมฺภทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาโตสฺมีติฯ โส กิร ปุพฺเพ กสฺสปพุทฺธกาเล อรญฺเญ นฏฺฐํ พลิพทฺทํ คเวสมาโน เอเกน มคฺคมูฬฺเหน ภิกฺขุนา มคฺคํ ปุฏฺโฐ ตุณฺหี หุตฺวา ปุน เตน ปุจฺฉิโต กุชฺฌิตฺวา ‘‘สมณ, ทาสา นาม มุขรา โหนฺติ, ทาเสน ตยา ภวิตพฺพํ, อติมุขโรสี’’ติ อาหฯ ตํ กมฺมํ ตทา วิปากํ อทตฺวา ภสฺมจฺฉนฺโน วิย ปาวโก ฐิตํฯ มรณสมเย อญฺญํ กมฺมํ อุปฏฺฐาสิฯ โส ยถากมฺมํ สํสาเร สํสรนฺโต เอกสฺส กุสลกมฺมสฺส พเลน สาเกเต วุตฺตปฺปกาโร เสฏฺฐิ หุตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ อกาสิฯ ตํ ปนสฺส กมฺมํ ปถวิยํ นิหิตนิธิ วิย ฐิตํ โอกาสํ ลภิตฺวา วิปากํ ทสฺสติฯ ยํ ปน เตน ตํ ภิกฺขุํ อกฺโกสนฺเตน กตํ ปาปกมฺมํ, ตมสฺส ตสฺมิํ อตฺตภาเว วิปากํ อทาสิฯ โส อชานนฺโต ‘‘อิตรสฺส กลฺยาณกมฺมสฺส พเลน กุมฺภทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโตสฺมี’’ติ สญฺญาย เอวมาหฯ ยโต ชาโต สุทุคฺคโตติ โสหํ ชาตกาลโต ปฏฺฐาย อติทุคฺคโตติ ทีเปติฯ

สมจริยมธิฏฺฐิโตติ สมจริยายเมว ปติฏฺฐิโตมฺหิฯ นูเนตนฺติ เอกํเสน เอตํฯ มญฺญิทํ สีลนฺติ เทว, อิทํ สีลํ นาม นิรตฺถกํ มญฺเญฯ

อลาโตติ ยถา อยํ อลาตเสนาปติ ‘‘มยา ปุริมภเว พหุํ ปาณาติปาตกมฺมํ กตฺวา เสนาปติฏฺฐานํ ลทฺธ’’นฺติ ภาสติ, เตน การเณนาหํ นิรตฺถกํ สีลนฺติ มญฺญามิฯ กลิเมวาติ ยถา อสิปฺโป อสิกฺขิโต อกฺขธุตฺโต ปราชยคฺคาหํ คณฺหาติ, ตถา นูน คณฺหามิ, ปุริมภเว อตฺตโน สาปเตยฺยํ นาเสตฺวา อิทานิ ทุกฺขํ อนุภวามิฯ กสฺสปภาสิตนฺติ กสฺสปโคตฺตสฺส อเจลกสฺส ภาสิตํ สุตฺวาติ วทติฯ

[1214]

‘‘พีชกสฺส วโจ สุตฺวา, ราชา องฺคติ มพฺรวิ;

‘นตฺถิ ทฺวารํ สุคติยา, นิยติํ กงฺข พีชกฯ

[1215]

‘สุขํ วา ยทิ วา ทุกฺขํ, นิยติยา กิร ลพฺภติ;

สํสารสุทฺธิ สพฺเพสํ, มา ตุริตฺโถ อนาคเตฯ

[1216]

‘อหมฺปิ ปุพฺเพ กลฺยาโณ, พฺราหฺมณิพฺเภสุ พฺยาวโฏ;

โวหารมนุสาสนฺโต, รติหีโน ตทนฺตรา’’’ติฯ

ตตฺถ องฺคติ มพฺรวีติ ปฐมเมว อิตเรสํ ทฺวินฺนํ, ปจฺฉา พีชกสฺสาติ ติณฺณํ วจนํ สุตฺวา ทฬฺหํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ คเหตฺวา เอตํ ‘‘นตฺถิ ทฺวาร’’นฺติอาทิวจนมพฺรวิฯ นิยติํ กงฺขาติ สมฺม พีชก, นิยติเมว โอโลเกหิฯ จุลฺลาสีติมหากปฺปปฺปมาโณ กาโลเยว หิ สตฺเต โสเธติ, ตฺวํ อติตุริโตติ อธิปฺปาเยเนวมาหฯ อนาคเตติ ตสฺมิํ กาเล อสมฺปตฺเต อนฺตราว เทวโลกํ คจฺฉามีติ มา ตุริตฺโถฯ พฺยาวโฏติ พฺราหฺมเณสุ จ คหปติเกสุ จ เตสํเยว กายเวยฺยาวจฺจทานาทิกมฺมกรเณน พฺยาวโฏ อโหสิํฯ โวหารนฺติ วินิจฺฉยฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา ราชกิจฺจํ โวหารํ อนุสาสนฺโตวฯ รติหีโน ตทนฺตราติ เอตฺตกํ กาลํ กามคุณรติยา ปริหีโนติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘ภนฺเต กสฺสป, มยํ เอตฺตกํ กาลํ ปมชฺชิมฺหา, อิทานิ ปน อมฺเหหิ อาจริโย ลทฺโธ, อิโต ปฏฺฐาย กามรติเมว อนุภวิสฺสาม, ตุมฺหากํ สนฺติเก อิโต อุตฺตริ ธมฺมสฺสวนมฺปิ โน ปปญฺโจ ภวิสฺสติ, ติฏฺฐถ ตุมฺเห, มยํ คมิสฺสามา’’ติ อาปุจฺฉนฺโต อาห –

[1217]

‘‘ปุนปิ ภนฺเต ทกฺเขมุ, สงฺคติ เจ ภวิสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ สงฺคติ เจติ เอกสฺมิํ ฐาเน เจ โน สมาคโม ภวิสฺสติ,โน เจ, อสติ ปุญฺญผเล กิํ ตยา ทิฏฺเฐนาติฯ

‘‘อิทํ วตฺวาน เวเทโห, ปจฺจคา สนิเวสน’’นฺติ;

ตตฺถ สนิเวสนนฺติ ภิกฺขเว, อิทํ วจนํ เวเทหราชา วตฺวา รถํ อภิรุยฺห อตฺตโน นิเวสนํ จนฺทกปาสาทตลเมว ปฏิคโตฯ

ราชา ปฐมํ คุณสนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ อาคจฺฉนฺโต ปน อวนฺทิตฺวาว อาคโตฯ คุโณ อตฺตโน อคุณตาย วนฺทนมฺปิ นาลตฺถ, ปิณฺฑาทิกํ สกฺการํ กิเมว ลจฺฉติฯ ราชาปิ ตํ รตฺติํ วีตินาเมตฺวา ปุนทิวเส อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘กามคุเณ เม อุปฏฺฐาเปถ, อหํ อิโต ปฏฺฐาย กามคุณสุขเมว อนุภวิสฺสามิ, น เม อญฺญานิ กิจฺจานิ อาโรเจตพฺพานิ, วินิจฺฉยกิจฺจํ อสุโก จ อสุโก จ กโรตู’’ติ วตฺวา กามรติมตฺโต อโหสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1218]

‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, อุปฏฺฐานมฺหิ องฺคติ;

อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[1219]

‘จนฺทเก เม วิมานสฺมิํ, สทา กาเม วิเธนฺตุ เม;

มา อุปคจฺฉุํ อตฺเถสุ, คุยฺหปฺปกาสิเยสุ จฯ

[1220]

‘วิชโย จ สุนาโม จ, เสนาปติ อลาตโก;

เอเต อตฺเถ นิสีทนฺตุ, โวหารกุสลา ตโย’ฯ

[1221]

‘‘อิทํ วตฺวาน เวเทโห, กาเมว พหุมญฺญถ;

น จาปิ พฺราหฺมณิพฺเภสุ, อตฺเถ กิสฺมิญฺจิ พฺยาวโฏ’’ติฯ

ตตฺถ อุปฏฺฐานมฺหีติ อตฺตโน อุปฏฺฐานฏฺฐาเนฯ จนฺทเก เมติ มม สนฺตเก จนฺทกปาสาเทฯ วิเธนฺตุ เมติ นิจฺจํ มยฺหํ กาเม สํวิทหนฺตุ อุปฏฺฐเปนฺตุฯ คุยฺหปฺปกาสิเยสูติ คุยฺเหสุปิ ปกาสิเยสุปิ อตฺเถสุ อุปฺปนฺเนสุ มํ เกจิ มา อุปคจฺฉุํฯ อตฺเถติ อตฺถกรเณ วินิจฺฉยฏฺฐาเนฯ นิสีทนฺตูติ มยา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส กรณตฺถํ เสสอมจฺเจหิ สทฺธิํ นิสีทนฺตูติฯ

[1222]

‘‘ตโต ทฺเวสตฺตรตฺตสฺส, เวเทหสฺสตฺรชา ปิยา;

ราชธีตา รุจา นาม, ธาติมาตรมพฺรวิฯ

[1223]

‘‘อลงฺกโรถ มํ ขิปฺปํ, สขิโย จาลงฺกโรนฺตุ เม;

สุเว ปนฺนรโส ทิพฺโย, คจฺฉํ อิสฺสรสนฺติเกฯ

[1224]

‘‘ตสฺสา มาลฺยํ อภิหริํสุ, จนฺทนญฺจ มหารหํ;

มณิสงฺขมุตฺตารตนํ, นานารตฺเต จ อมฺพเรฯ

[1225]

‘‘ตญฺจ โสณฺณมเย ปีเฐ, นิสินฺนํ พหุกิตฺถิโย;

ปริกิริย อโสภิํสุ, รุจํ รุจิรวณฺณินิ’’นฺติฯ

ตตฺถ ตโตติ ตโต รญฺโญ กามปงฺเก ลคฺคิตทิวสโต ปฏฺฐายฯ ทฺเวสตฺตรตฺตสฺสาติ จุทฺทสเม ทิวเสฯ ธาติมาตรมพฺรวีติ ปิตุ สนฺติกํ คนฺตุกามา หุตฺวา ธาติมาตรมาหฯ สา กิร จาตุทฺทเส จาตุทฺทเส ปญฺจสตกุมาริกาหิ ปริวุตา ธาติคณํ อาทาย มหนฺเตน สิริวิลาเสน อตฺตโน สตฺตภูมิกา รติวฑฺฒนปาสาทา โอรุยฺห ปิตุ ทสฺสนตฺถํ จนฺทกปาสาทํ คจฺฉติฯ อถ นํ ปิตา ทิสฺวา ตุฏฺฐมานโส หุตฺวา มหาสกฺการํ กาเรตฺวา อุยฺโยเชนฺโต ‘‘อมฺม, ทานํ เทหี’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา อุยฺโยเชติฯ สา อตฺตโน นิเวสนํ อาคนฺตฺวา ปุนทิวเส อุโปสถิกา หุตฺวา กปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ มหาทานํ เทติฯ รญฺญา กิรสฺสา เอโก ชนปโทปิ ทินฺโนฯ ตโต อาเยน สพฺพกิจฺจานิ กโรติฯ ตทา ปน ‘‘รญฺญา กิร คุณํ อาชีวกํ นิสฺสาย มิจฺฉาทสฺสนํ คหิต’’นฺติ สกลนคเร เอกโกลาหลํ อโหสิฯ ตํ ปวตฺติํ รุจาย ธาติโย สุตฺวา ราชธีตาย อาโรจยิํสุ ‘‘อยฺเย, ปิตรา กิร เต อาชีวกสฺส กถํ สุตฺวา มิจฺฉาทสฺสนํ คหิตํ, โส กิร จตูสุ นครทฺวาเรสุ ทานสาลาโย วิทฺธํสาเปตฺวา ปรปริคฺคหิตา อิตฺถิโย จ กุมาริกาโย จ ปสยฺหกาเรน คณฺหิตุํ อาณาเปติ, รชฺชํ น วิจาเรติ, กามมตฺโตเยว กิร ชาโต’’ติฯ สา ตํ กถํ สุตฺวา อนตฺตมนา หุตฺวา ‘‘กถญฺหิ นาม เม ตาโต อปคตสุกฺกธมฺมํ นิลฺลชฺชํ นคฺคโภคฺคํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ, นนุ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณ กมฺมวาทิโน อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิตพฺโพ สิยา, ฐเปตฺวา โข ปน มํ อญฺโญ มยฺหํ ปิตรํ มิจฺฉาทสฺสนา อปเนตฺวา สมฺมาทสฺสเน ปติฏฺฐาเปตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ

อหญฺหิ อตีตา สตฺต, อนาคตา สตฺตาติ จุทฺทส ชาติโย อนุสฺสรามิ, ตสฺมา ปุพฺเพ มยา กตํ ปาปกมฺมํ กเถตฺวา ปาปกมฺมสฺส ผลํ ทสฺเสนฺตี มม ปิตรํ มิจฺฉาทสฺสนา โมเจสฺสามิฯ สเจ ปน อชฺเชว คมิสฺสามิ, อถ มํ ปิตา ‘อมฺม, ตฺวํ ปุพฺเพ อฑฺฒมาเส อาคจฺฉสิ, อชฺช กสฺมา เอวํ ลหุ อาคตาสี’ติ วกฺขติฯ ตตฺร สเจ อหํ ‘ตุมฺเหหิ กิร มิจฺฉาทสฺสนํ คหิต’นฺติ สุตฺวา ‘อาคตมฺหี’ติ วกฺขามิ, น เม วจนํ ครุํ กตฺวา คณฺหิสฺสติ, ตสฺมา อชฺช อคนฺตฺวา อิโต จุทฺทสเม ทิวเส กาฬปกฺเขเยว กิญฺจิ อชานนฺตี วิย ปุพฺเพ คมนากาเรนฺเตว คนฺตฺวา อาคมนกาเล ทานวตฺตตฺถาย สหสฺสํ ยาจิสฺสามิ, ตทา เม ปิตา ทิฏฺฐิยา คหิตภาวํ กเถสฺสติฯ อถ นํ อหํ อตฺตโน พเลน มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ฉฑฺฑาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ ตสฺมา จุทฺทสเม ทิวเส ปิตุ สนฺติกํ คนฺตุกามา หุตฺวา เอวมาหฯ

ตตฺถ สขิโย จาติ สหายิกาโยปิ เม ปญฺจสตา กุมาริกาโย เอกาเยกํ อสทิสํ กตฺวา นานาลงฺกาเรหิ นานาวณฺเณหิ ปุปฺผคนฺธวิเลปเนหิ อลงฺกโรนฺตูติฯ ทิพฺโยติ ทิพฺพสทิโส, เทวตาสนฺนิปาตปฏิมณฺฑิโตติปิ ทิพฺโพฯ คจฺฉนฺติ มม ทานวตฺตํ อาหราเปตุํ วิเทหิสฺสรสฺส ปิตุ สนฺติกํ คมิสฺสามีติฯ อภิหริํสูติ โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ นฺหาเปตฺวา มณฺฑนตฺถาย อภิหริํสุฯ ปริกิริยาติ ปริวาเรตฺวาฯ อโสภิํสูติ สุชํ ปริวาเรตฺวา ฐิตา เทวกญฺญา วิย ตํ ทิวสํ อติวิย อโสภิํสูติฯ

[1226]

‘‘สา จ สขิมชฺฌคตา, สพฺพาภรณภูสิตา;

สเตรตา อพฺภมิว, จนฺทกํ ปาวิสี รุจาฯ

[1227]

‘‘อุปสงฺกมิตฺวา เวเทหํ, วนฺทิตฺวา วินเย รตํ;

สุวณฺณขจิเต ปีเฐ, เอกมนฺตํ อุปาวิสี’’ติฯ

ตตฺถ อุปาวิสีติ ปิตุ วสนฏฺฐานํ จนฺทกปาสาทํ ปาวิสิฯ สุวณฺณขจิเตติ สตฺตรตนขจิเต สุวณฺณมเย ปีเฐฯ

[1228]

‘‘ตญฺจ ทิสฺวาน เวเทโห, อจฺฉรานํว สงฺคมํ;

รุจํ สขิมชฺฌคตํ, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[1229]

‘‘‘กจฺจิ รมสิ ปาสาเท, อนฺโตโปกฺขรณิํ ปติ;

กจฺจิ พหุวิธํ ขชฺชํ, สทา อภิหรนฺติ เตฯ

[1230]

‘กจฺจิ พหุวิธํ มาลฺยํ, โอจินิตฺวา กุมาริโย;

ฆรเก กโรถ ปจฺเจกํ, ขิฑฺฑารติรตา มุหุํฯ

[1231]

‘เกน วา วิกลํ ตุยฺหํ, กิํ ขิปฺปํ อาหรนฺติ เต;

มโน กรสฺสุ กุฑฺฑมุขี, อปิ จนฺทสมมฺหิปี’’’ติฯ

ตตฺถ สงฺคมนฺติ อจฺฉรานํ สงฺคมํ วิย สมาคมํ ทิสฺวาฯ ปาสาเทติ อมฺม มยา ตุยฺหํ เวชยนฺตสทิโส รติวฑฺฒนปาสาโท การิโต, กจฺจิ ตตฺถ รมสิฯ อนฺโตโปกฺขรณิํ ปตีติ อนฺโตวตฺถุสฺมิญฺเญว เต มยา นนฺทาโปกฺขรณีปฏิภาคาโปกฺขรณี การิตา, กจฺจิ ตํ โปกฺขรณิํ ปฏิจฺจ อุทกกีฬํ กีฬนฺตี รมสิฯ มาลฺยนฺติ อมฺม, อหํ ตุยฺหํ เทวสิกํ ปญฺจวีสติ ปุปฺผสมุคฺเค ปหิณามิ, กจฺจิ ตุมฺเห สพฺพาปิ กุมาริกาโย ตํ มาลฺยํ โอจินิตฺวา คนฺถิตฺวา อภิณฺหํ ขิฑฺฑารติรตา หุตฺวา ปจฺเจกํ ฆรเก กโรถ, ‘‘อิทํ สุนฺทรํ, อิทํ สุนฺทรตร’’นฺติ ปาฏิเยกฺกํ สารมฺเภน วายปุปฺผฆรกานิ ปุปฺผคพฺเภ จ ปุปฺผาสนปุปฺผสยนานิ จ กจฺจิ กโรถาติ ปุจฺฉติฯ

วิกลนฺติ เวกลฺลํฯ มโน กรสฺสูติ จิตฺตํ อุปฺปาเทหิฯ กุฑฺฑมุขีติ สาสปกกฺเกหิ ปสาทิตมุขตาย ตํ เอวมาหฯ อิตฺถิโย หิ มุขวณฺณํ ปสาเทนฺติโย ทุฏฺฐโลหิตมุขทูสิตปีฬกาหรณตฺถํ ปฐมํ สาสปกกฺเกน มุขํ วิลิมฺปนฺติ, ตโต โลหิตสฺส สมกรณตฺถํ มตฺติกากกฺเกน, ตโต ฉวิปสาทนตฺถํ ติลกกฺเกนฯ จนฺทสมมฺหิปีติ จนฺทโต ทุลฺลภตโร นาม นตฺถิ, ตาทิเสปิ รุจิํ กตฺวา มมาจิกฺข, สมฺปาเทสฺสามิ เตติฯ

[1232]

‘‘เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, รุจา ปิตร มพฺรวิ;

‘สพฺพเมตํ มหาราช, ลพฺภติสฺสรสนฺติเกฯ

[1233]

‘สุเว ปนฺนรโส ทิพฺโย, สหสฺสํ อาหรนฺตุ เม;

ยถาทินฺนญฺจ ทสฺสามิ, ทานํ สพฺพวณีสฺวห’’’นฺติฯ

ตตฺถ สพฺพวณีสฺวหนฺติ สพฺพวณิพฺพเกสุ อหํ ทสฺสามิฯ

[1234]

‘‘รุจาย วจนํ สุตฺวา, ราชา องฺคติ มพฺรวิ;

‘พหุํ วินาสิตํ วิตฺตํ, นิรตฺถํ อผลํ ตยาฯ

[1235]

‘อุโปสเถ วสํ นิจฺจํ, อนฺนปานํ น ภุญฺชสิ;

นิยเตตํ อภุตฺตพฺพํ, นตฺถิ ปุญฺญํ อภุญฺชโต’’’ติฯ

ตตฺถ องฺคติ มพฺรวีติ ภิกฺขเว, โส องฺคติราชา ปุพฺเพ อยาจิโตปิ ‘‘อมฺม, ทานํ เทหี’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา ตํ ทิวสํ ยาจิโตปิ มิจฺฉาทสฺสนสฺส คหิตตฺตา อทตฺวา อิทํ ‘‘พหุํ วินาสิต’’นฺติอาทิวจนํ อพฺรวิฯ นิยเตตํ อภุตฺตพฺพนฺติ เอตํ นิยติวเสน ตยา อภุญฺชิตพฺพํ ภวิสฺสติ, ภุญฺชนฺตานมฺปิ อภุญฺชนฺตานมฺปิ ปุญฺญํ นตฺถิฯ สพฺเพ หิ จุลฺลาสีติมหากปฺเป อติกฺกมิตฺวาว สุชฺฌนฺติฯ

[1236]

‘‘พีชโกปิ หิ สุตฺวาน, ตทา กสฺสปภาสิตํ;

‘ปสฺสสนฺโต มุหุํ อุณฺหํ, รุทํ อสฺสูนิ วตฺตยิฯ

[1237]

‘ยาว รุเจ ชีวมานา, มา ภตฺตมปนามยิ;

นตฺถิ ภทฺเท ปโร โลโก, กิํ นิรตฺถํ วิหญฺญสี’’’ติฯ

ตตฺถ พีชโกปีติ พีชโกปิ ปุพฺเพ กลฺยาณกมฺมํ กตฺวา ตสฺส นิสฺสนฺเทน ทาสิกุจฺฉิยํ นิพฺพตฺโตติ พีชกวตฺถุมฺปิสฺสา อุทาหรณตฺถํ อาหริฯ นตฺถิ ภทฺเทติ ภทฺเท, คุณาจริโย เอวมาห ‘‘นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา’’ติฯ ปรโลเก หิ สติ อิธโลโกปิ นาม ภเวยฺย, โสเยว จ นตฺถิฯ มาตาปิตูสุ สนฺเตสุ ปุตฺตธีตโร นาม ภเวยฺยูอุํ, เตเยว จ นตฺถิฯ ธมฺเม สติ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา ภเวยฺยูํ, เตเยว จ นตฺถิฯ กิํ ทานํ เทนฺตี สีลํ รกฺขนฺตี นิรตฺถํ วิหญฺญสีติฯ

[1238]

‘‘เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, รุจา รุจิรวณฺณินี;

ชานํ ปุพฺพาปรํ ธมฺมํ, ปิตรํ เอตทพฺรวิฯ

[1239]

‘สุตเมว ปุเร อาสิ, สกฺขิ ทิฏฺฐมิทํ มยา;

พาลูปเสวี โย โหติ, พาโลว สมปชฺชถฯ

[1240]

‘มูฬฺโห หิ มูฬฺหมาคมฺม, ภิยฺโย โมหํ นิคจฺฉติ;

ปติรูปํ อลาเตน, พีชเกน จ มุยฺหิตุ’’’นฺติฯ

ตตฺถ ปุพฺพาปรํ ธมฺมนฺติ ภิกฺขเว, ปิตุ วจนํ สุตฺวา รุจา ราชธีตา อตีเต สตฺตชาติวเสน ปุพฺพธมฺมํ, อนาคเต สตฺตชาติวเสน อนาคตธมฺมญฺจ ชานนฺตี ปิตรํ มิจฺฉาทิฏฺฐิโต โมเจตุกามา เอตํ ‘‘สุตเมวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมปชฺชถาติ โย ปุคฺคโล พาลูปเสวี โหติ, โส พาโลว สมปชฺชตีติ เอตํ มยา ปุพฺเพ สุตเมว, อชฺช ปน ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐํฯ มูฬฺโหติ มคฺคมูฬฺหํ อาคมฺม มคฺคมูฬฺโห วิย ทิฏฺฐิมูฬฺหํ อาคมฺม ทิฏฺฐิมูฬฺโหปิ อุตฺตริ โมหํ นิคจฺฉติ, มูฬฺหตโร โหติฯ อลาเตนาติ เทว, ตุมฺเหหิ ชาติโคตฺตกุลปเทสอิสฺสริยปุญฺญปญฺญาหีเนน อลาตเสนาปตินา อจฺจนฺตหีเนน ทุปฺปญฺเญน พีชกทาเสน จ คามทารกสทิสํ อหิริกํ พาลํ คุณํ อาชีวกํ อาคมฺม มุยฺหิตุํ ปติรูปํ อนุจฺฉวิกํฯ กิํ เต น มุยฺหิสฺสนฺตีติ?

เอวํ เต อุโภปิ ครหิตฺวา ทิฏฺฐิโต โมเจตุกามตาย ปิตรํ วณฺเณนฺตี อาห –

[1241]

‘‘ตฺวญฺจ เทวาสิ สปฺปญฺโญ, ธีโร อตฺถสฺส โกวิโท;

กถํ พาเลภิ สทิสํ, หีนทิฏฺฐิํ อุปาคมิฯ

[1242]

‘‘สเจปิ สํสารปเถน สุชฺฌติ, นิรตฺถิยา ปพฺพชฺชา คุณสฺส;

กีโฏว อคฺคิํ ชลิตํ อปาปตํ, อุปปชฺชติ โมหมูฬฺโห นคฺคภาวํฯ

[1243]

‘‘สํสารสุทฺธีติ ปุเร นิวิฏฺฐา, กมฺมํ วิทูเสนฺติ พหู อชานํ;

ปุพฺเพ กลี ทุคฺคหิโตวนตฺถา, ทุมฺโมจยา พลิสา อมฺพุโชวา’’ติฯ

ตตฺถ สปฺปญฺโญติ ยสวยปุญฺญติตฺถาวาสโยนิโสมนสิการสากจฺฉาวเสน ลทฺธาย ปญฺญาย สปฺปญฺโญ, เตเนว การเณน ธีโร, ธีรตาย อตฺถานตฺถสฺส การณาการณสฺส โกวิโทฯ

พาเลภิ สทิสนฺติ ยถา เต พาลา อุปคตา, ตถา กถํ ตฺวํ หีนทิฏฺฐิํ อุปคโตฯ อปาปตนฺติ อปิ อาปตํ, ปตนฺโตติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, สํสาเรน สุทฺธีติ ลทฺธิยา สติ ยถา ปฏงฺคกีโฏ รตฺติภาเค ชลิตํ อคฺคิํ ทิสฺวา ตปฺปจฺจยํ ทุกฺขํ อชานิตฺวา โมเหน ตตฺถ ปตนฺโต มหาทุกฺขํ อาปชฺชติ, ตถา คุโณปิ ปญฺจ กามคุเณ ปหาย โมหมูฬฺโห นิรสฺสาทํ นคฺคภาวํ อุปปชฺชติฯ

ปุเร นิวิฏฺฐาติ ตาต, สํสาเรน สุทฺธีติ กสฺสจิ วจนํ อสุตฺวา ปฐมเมว นิวิฏฺโฐ นตฺถิ, สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลนฺติ คหิตตฺตา พหู ชนา อชานนฺตา กมฺมํ วิทูเสนฺตา กมฺมผลมฺปิ วิทูเสนฺติเยว, เอวํ เตสํ ปุพฺเพ คหิโต กลิ ปราชยคาโห ทุคฺคหิโตว โหตีติ อตฺโถฯ ทุมฺโมจยา พลิสา อมฺพุโชวาติ เต ปน เอวํ อชานนฺตา มิจฺฉาทสฺสเนน อนตฺถํ คเหตฺวา ฐิตา พาลา ยถา นาม พลิสํ คิลิตฺวา ฐิโต มจฺโฉ พลิสา ทุมฺโมจโย โหติ, เอวํ ตมฺหา อนตฺถา ทุมฺโมจยา โหนฺติฯ

อุตฺตริปิ อุทาหรณํ อาหรนฺตี อาห –

[1244]

‘‘อุปมํ เต กริสฺสามิ, มหาราช ตวตฺถิยา;

อุปมาย มิเธกจฺเจ, อตฺถํ ชานนฺติ ปณฺฑิตาฯ

[1245]

‘‘วาณิชานํ ยถา นาวา, อปฺปมาณภรา ครุ;

อติภารํ สมาทาย, อณฺณเว อวสีทติฯ

[1246]

‘‘เอวเมว นโร ปาปํ, โถกํ โถกมฺปิ อาจินํ;

อติภารํ สมาทาย, นิรเย อวสีทติฯ

[1247]

‘‘น ตาว ภาโร ปริปูโร, อลาตสฺส มหีปติ;

อาจินาติ จ ตํ ปาปํ, เยน คจฺฉติ ทุคฺคติํฯ

[1248]

‘‘ปุพฺเพวสฺส กตํ ปุญฺญํ, อลาตสฺส มหีปติ;

ตสฺเสว เทว นิสฺสนฺโท, ยญฺเจโส ลภเต สุขํฯ

[1249]

‘‘ขียเต จสฺส ตํ ปุญฺญํ, ตถา หิ อคุเณ รโต;

อุชุมคฺคํ อวหาย, กุมฺมคฺคมนุธาวติฯ

[1250]

‘‘ตุลา ยถา ปคฺคหิตา, โอหิเต ตุลมณฺฑเล;

อุนฺนเมติ ตุลาสีสํ, ภาเร โอโรปิเต สติฯ

[1251]

‘‘เอวเมว นโร ปุญฺญํ, โถกํ โถกมฺปิ อาจินํ;

สคฺคาติมาโน ทาโสว, พีชโก สาตเว รโต’’ติฯ

ตตฺถ นิรเยติ อฏฺฐวิเธ มหานิรเย, โสฬสวิเธ อุสฺสทนิรเย, โลกนฺตรนิรเย จฯ ภาโรติ ตาต, น ตาว อลาตสฺส อกุสลภาโร ปูรติฯ ตสฺเสวาติ ตสฺส ปุพฺเพ กตสฺส ปุญฺญสฺเสว นิสฺสนฺโท, ยํ โส อลาตเสนาปติ อชฺช สุขํ ลภติฯ น หิ ตาต, เอตํ โคฆาตกกมฺมสฺส ผลํฯ ปาปกมฺมสฺส หิ นาม วิปาโก อิฏฺโฐ กนฺโต ภวิสฺสตีติ อฏฺฐานเมตํฯ อคุเณ รโตติ ตถาเหส อิทานิ อกุสลกมฺเม รโตฯ อุชุมคฺคนฺติ ทสกุสลกมฺมปถมคฺคํฯ กุมฺมคฺคนฺติ นิรยคามิอกุสลมคฺคํฯ

โอหิเต ตุลมณฺฑเลติ ภณฺฑปฏิจฺฉนตฺถาย ตุลมณฺฑเล ลคฺเคตฺวา ฐปิเตฯ อุนฺนเมตีติ อุทฺธํ อุกฺขิปติฯ อาจินนฺติ โถกํ โถกมฺปิ ปุญฺญํ อาจินนฺโต ปาปภารํ โอตาเรตฺวา นโร กลฺยาณกมฺมสฺส สีสํ อุกฺขิปิตฺวา เทวโลกํ คจฺฉติฯ สคฺคาติมาโนติ สคฺเค อติมาโน สคฺคสมฺปาปเก สาตผเล กลฺยาณกมฺเม อภิรโตฯ ‘‘สคฺคาธิมาโน’’ติปิ ปาโฐ, สคฺคํ อธิการํ กตฺวา ฐิตจิตฺโตติ อตฺโถฯ สาตเว รโตติ เอส พีชกทาโส สาตเว มธุรวิปาเก กุสลธมฺเมเยว รโตฯ โส อิมสฺส ปาปกมฺมสฺส ขีณกาเล, กลฺยาณกมฺมสฺส ผเลน เทวโลเก นิพฺพตฺติสฺสติฯ

ยญฺเจส อิทานิ ทาสตฺตํ อุปคโต, น ตํ กลฺยาณกมฺมสฺส ผเลนฯ ทาสตฺตสํวตฺตนิกญฺหิสฺส ปุพฺเพ กตํ ปาปํ ภวิสฺสตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺตี อาห –

[1252]

‘‘ยมชฺช พีชโก ทาโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ อตฺตนิ;

ปุพฺเพวสฺส กตํ ปาปํ, ตเมโส ปฏิเสวติฯ

[1253]

‘‘ขียเต จสฺส ตํ ปาปํ, ตถา หิ วินเย รโต;

กสฺสปญฺจ สมาปชฺช, มา เหวุปฺปถมาคมา’’ติฯ

ตตฺถ มา เหวุปฺปถมาคมาติ ตาต, ตฺวํ อิมํ นคฺคํ กสฺสปาชีวกํ อุปคนฺตฺวา มา เหว นิรยคามิํ อุปฺปถํ อคมา, มา ปาปมกาสีติ ปิตรํ โอวทติฯ

อิทานิสฺส ปาปูปเสวนาย โทสํ กลฺยาณมิตฺตูปเสวนาย จ คุณํ ทสฺเสนฺตี อาห –

[1254]

‘‘ยํ ยญฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํ;

สีลวนฺตํ วิสีลํ วา, วสํ ตสฺเสว คจฺฉติฯ

[1255]

‘‘ยาทิสํ กุรุเต มิตฺตํ, ยาทิสํ จูปเสวติ;

โสปิ ตาทิสโก โหติ, สหวาโส หิ ตาทิโสฯ

[1256]

‘‘เสวมาโน เสวมานํ, สมฺผุฏฺโฐ สมฺผุสํ ปรํ;

สโร ทิทฺโธ กลาปํว, อลิตฺตมุปลิมฺปติ;

อุปเลปภยา ธีโร, เนว ปาปสขา สิยาฯ

[1257]

‘‘ปูติมจฺฉํ กุสคฺเคน, โย นโร อุปนยฺหติ;

กุสาปิ ปูติ วายนฺติ, เอวํ พาลูปเสวนาฯ

[1258]

‘‘ตครญฺจ ปลาเสน, โย นโร อุปนยฺหติ;

ปตฺตาปิ สุรภิ วายนฺติ, เอวํ ธีรูปเสวนาฯ

[1259]

‘‘ตสฺมา ปตฺตปุฏสฺเสว, ญตฺวา สมฺปากมตฺตโน

อสนฺเต โนปเสเวยฺย, สนฺเต เสเวยฺย ปณฺฑิโต;

อสนฺโต นิรยํ เนนฺติ, สนฺโต ปาเปนฺติ สุคฺคติ’’นฺติฯ

ตตฺถ สนฺตํ วาติ สปฺปุริสํ วาฯ ยทิ วา อสนฺติ อสปฺปุริสํ วาฯ สโร ทิทฺโธ กลาปํวาติ มหาราช, ยถา นาม หลาหลวิสลิตฺโต สโร สรกลาเป ขิตฺโต สพฺพํ ตํ วิเสน อลิตฺตมฺปิ สรกลาปํ ลิมฺปติ, วิสทิทฺธเมว กโรติ, เอวเมว ปาปมิตฺโต ปาปํ เสวมาโน อตฺตานํ เสวมานํ ปรํ, เตน สมฺผุฏฺโฐ ตํ สมฺผุสํ อลิตฺตํ ปาเปน ปุริสํ อตฺตนา เอกชฺฌาสยํ กโรนฺโต อุปลิมฺปติฯ ปูติ วายนฺตีติ ตสฺส เต กุสาปิ ทุคฺคนฺธา วายนฺติฯ ตครญฺจาติ ตครญฺจ อญฺญญฺจ คนฺธสมฺปนฺนํ คนฺธชาตํฯ เอวนฺติ เอวรูปา ธีรูปเสวนาฯ ธีโร หิ อตฺตานํ เสวมานํ ธีรเมว กโรติฯ

ตสฺมา ปตฺตปุฏสฺเสวาติ ยสฺมา ตคราทิปลิเวฐมานานิ ปณฺณานิปิ สุคนฺธานิ โหนฺติ, ตสฺมา ปลาสปตฺตปุฏสฺเสว ปณฺฑิตูปเสวเนน อหมฺปิ ปณฺฑิโต ภวิสฺสามีติ เอวํฯ ญตฺวา สมฺปากมตฺตโนติ อตฺตโน ปริปากํ ปณฺฑิตภาวํ ปริมาณํ ญตฺวา อสนฺเต ปหาย ปณฺฑิเต สนฺเต เสเวยฺยฯ ‘‘นิรยํ เนนฺตี’’ติ เอตฺถ เทวทตฺตาทีหิ นิรยํ, ‘‘ปาเปนฺติ สุคฺคติ’’นฺติ เอตฺถ สาริปุตฺตตฺเถราทีหิ สุคติํ นีตานํ วเสน อุทาหรณานิ อาหริตพฺพานิฯ

เอวํ ราชธีตา ฉหิ คาถาหิ ปิตุ ธมฺมํ กเถตฺวา อิทานิ อตีเต อตฺตนา อนุภูตํ ทุกฺขํ ทสฺเสนฺตี อาห –

[1260]

‘‘อหมฺปิ ชาติโย สตฺต, สเร สํสริตตฺตโน;

อนาคตาปิ สตฺเตว, ยา คมิสฺสํ อิโต จุตาฯ

[1261]

‘‘ยา เม สา สตฺตมี ชาติ, อหุ ปุพฺเพ ชนาธิป;

กมฺมารปุตฺโต มคเธสุ, อหุํ ราชคเห ปุเรฯ

[1262]

‘‘ปาปํ สหายมาคมฺม, พหุํ ปาปํ กตํ มยา;

ปรทารสฺส เหเฐนฺโต, จริมฺหา อมรา วิยฯ

[1263]

‘‘ตํ กมฺมํ นิหิตํ อฏฺฐา, ภสฺมจฺฉนฺโนว ปาวโก;

อถ อญฺเญหิ กมฺเมหิ, อชายิํ วํสภูมิยํฯ

[1264]

‘‘โกสมฺพิยํ เสฏฺฐิกุเล, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน;

เอกปุตฺโต มหาราช, นิจฺจํ สกฺกตปูชิโตฯ

[1265]

‘‘ตตฺถ มิตฺตํ อเสวิสฺสํ, สหายํ สาตเว รตํ;

ปณฺฑิตํ สุตสมฺปนฺนํ, โส มํ อตฺเถ นิเวสยิฯ

[1266]

‘‘จาตุทฺทสิํ ปญฺจทสิํ, พหุํ รตฺติํ อุปาวสิํ;

ตํ กมฺมํ นิหิตํ อฏฺฐา, นิธีว อุทกนฺติเกฯ

[1267]

‘‘อถ ปาปาน กมฺมานํ, ยเมตํ มคเธ กตํ;

ผลํ ปริยาค มํ ปจฺฉา, ภุตฺวา ทุฏฺฐวิสํ ยถาฯ

[1268]

‘‘ตโต จุตาหํ เวเทห, โรรุเว นิรเย จิรํ;

สกมฺมุนา อปจฺจิสฺสํ, ตํ สรํ น สุขํ ลเภฯ

[1269]

‘‘พหุวสฺสคเณ ตตฺถ, เขปยิตฺวา พหุํ ทุขํ;

ภินฺนาคเต อหุํ ราช, ฉคโล อุทฺธตปฺผโล’’ติฯ

ตตฺถ สตฺตาติ มหาราช, อิธโลกปรโลกา นาม สุกตทุกฺกฏานญฺจ ผลํ นาม อตฺถิฯ น หิ สํสาโร สตฺเต โสเธตุํ สกฺโกติ, สกมฺมุนา เอว สตฺตา สุชฺฌนฺติฯ อลาตเสนาปติ จ พีชกทาโส จ เอกเมว ชาติํ อนุสฺสรนฺติฯ น เกวลํ เอเตว ชาติํ สรนฺติ, อหมฺปิ อตีเต สตฺต ชาติโย อตฺตโน สํสริตํ สรามิ, อนาคเตปิ อิโต คนฺตพฺพา สตฺเตว ชานามิฯ ยา เม สาติ ยา สา มม อตีเต สตฺตมี ชาติ อาสิฯ กมฺมารปุตฺโตติ ตาย ชาติยา อหํ มคเธสุ ราชคหนคเร สุวณฺณการปุตฺโต อโหสิํฯ

ปรทารสฺส เหเฐนฺโตติ ปรทารํ เหเฐนฺตา ปเรสํ รกฺขิตโคปิเต วรภณฺเฑ อปรชฺฌนฺตาฯ อฏฺฐาติ ตํ ตทา มยา กตํ ปาปกมฺมํ โอกาสํ อลภิตฺวา โอกาเส สติ วิปากทายกํ หุตฺวา ภสฺมปฏิจฺฉนฺโน อคฺคิ วิย นิหิตํ อฏฺฐาสิฯ วํสภูมิยนฺติ วํสรฏฺเฐฯ เอกปุตฺโตติ อสีติโกฏิวิภเว เสฏฺฐิกุเล อหํ เอกปุตฺตโกว อโหสิํฯ สาตเว รตนฺติ กลฺยาณกมฺเม อภิรตํฯ โส มนฺติ โส สหายโก มํ อตฺเถ กุสลกมฺเม ปติฏฺฐาเปสิฯ

ตํ กมฺมนฺติ ตมฺปิ เม กตํ กลฺยาณกมฺมํ ตทา โอกาสํ อลภิตฺวา โอกาเส สติ วิปากทายกํ หุตฺวา อุทกนฺติเก นิธิ วิย นิหิตํ อฏฺฐาสิฯ ยเมตนฺติ อถ มม สนฺตเกสุ ปาปกมฺเมสุ ยํ เอตํ มยา มคเธสุ ปรทาริกกมฺมํ กตํ, ตสฺส ผลํ ปจฺฉา มํ ปริยาคํ อุปคตนฺติ อตฺโถฯ ยถา กิํ? ภุตฺวา ทุฏฺฐวิสํ ยถา, ยถา สวิสํ โภชนํ ภุญฺชิตฺวา ฐิตสฺส ตํ ทุฏฺฐํ กกฺขฬํ หลาหลํ วิสํ กุปฺปติ, ตถา มํ ปริยาคตนฺติ อตฺโถฯ ตโตติ ตโต โกสมฺพิยํ เสฏฺฐิกุลโตฯ ตํ สรนฺติ ตํ ตสฺมิํ นิรเย อนุภูตทุกฺขํ สรนฺตี จิตฺตสุขํ นาม น ลภามิ, ภยเมว เม อุปฺปชฺชติฯ ภินฺนาคเตติ ภินฺนาคเต นาม รฏฺเฐฯ อุทฺธตปฺผโลติ อุทฺธตพีโชฯ

โส ปน ฉคลโก พลสมฺปนฺโน อโหสิฯ ปิฏฺฐิยํ อภิรุยฺหปิ นํ วาหยิํสุ, ยานเกปิ โยชยิํสุฯ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺตี อาห –

[1270]

‘‘สาตปุตฺตา มยา วูฬฺหา, ปิฏฺฐิยา จ รเถน จ;

ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺโท, ปรทารคมนสฺส เม’’ติฯ

ตตฺถ สาตปุตฺตาติ อมจฺจปุตฺตาฯ ตสฺส กมฺมสฺสาติ เทว, โรรุเว มหานิรเย ปจฺจนญฺจ ฉคลกกาเล พีชุปฺปาฏนญฺจ ปิฏฺฐิวาหนยานกโยชนานิ จ สพฺโพเปส ตสฺส นิสฺสนฺโท ปรทารคมนสฺส เมติฯ

ตโต ปน จวิตฺวา อรญฺเญ กปิโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ อถ นํ ชาตทิวเส ยูถปติโน ทสฺเสสุํฯ โส ‘‘อาเนถ เม, ปุตฺต’’นฺติ ทฬฺหํ คเหตฺวา ตสฺส วิรวนฺตสฺส ทนฺเตหิ ผลานิ อุปฺปาเฏสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺตี อาห –

[1271]

‘‘ตโต จุตาหํ เวเทห, กปิ อาสิํ พฺรหาวเน;

นิลุญฺจิตผโลเยว, ยูถเปน ปคพฺภินา;

ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺโท, ปรทารคมนสฺส เม’’ติฯ

ตตฺถ นิลุญฺจิตผโลเยวาติ ตตฺรปาหํ ปคพฺเภน ยูถปตินา ลุญฺจิตฺวา อุปฺปาฏิตผโลเยว อโหสินฺติ อตฺโถฯ

อถ อปราปิ ชาติโย ทสฺเสนฺตี อาห –

[1272]

‘‘ตโต จุตาหํ เวเทห, ทสฺสเนสุ ปสู อหุํ;

นิลุญฺจิโต ชโว ภทฺโร, โยคฺคํ วูฬฺหํ จิรํ มยา;

ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺโท, ปรทารคมนสฺส เมฯ

[1273]

‘‘ตโต จุตาหํ เวเทห, วชฺชีสุ กุลมาคมา;

เนวิตฺถี น ปุมา อาสิํ, มนุสฺสตฺเต สุทุลฺลเภ;

ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺโท, ปรทารคมนสฺส เมฯ

[1274]

‘‘ตโต จุตาหํ เวเทห, อชายิํ นนฺทเน วเน;

ภวเน ตาวติํสาหํ, อจฺฉรา กามวณฺณินีฯ

[1275]

‘‘วิจิตฺรวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;

กุสลา นจฺจคีตสฺส, สกฺกสฺส ปริจาริกาฯ

[1276]

‘‘ตตฺถ ฐิตาหํ เวเทห, สรามิ ชาติโย อิมา;

อนาคตาปิ สตฺเตว, ยา คมิสฺสํ อิโต จุตาฯ

[1277]

‘‘ปริยาคตํ ตํ กุสลํ, ยํ เม โกสมฺพิยํ กตํ;

เทเว เจว มนุสฺเส จ, สนฺธาวิสฺสํ อิโต จุตาฯ

[1278]

‘‘สตฺต ชจฺโจ มหาราช, นิจฺจํ สกฺกตปูชิตา;

ถีภาวาปิ น มุจฺจิสฺสํ, ฉฏฺฐา นิคติโย อิมาฯ

[1279]

‘‘สตฺตมี จ คติ เทว, เทวปุตฺโต มหิทฺธิโก;

ปุมา เทโว ภวิสฺสามิ, เทวกายสฺมิมุตฺตโมฯ

[1280]

‘‘อชฺชาปิ สนฺตานมยํ, มาลํ คนฺเถนฺติ นนฺทเน;

เทวปุตฺโต ชโว นาม, โย เม มาลํ ปฏิจฺฉติฯ

[1281]

‘‘มุหุตฺโต วิย โส ทิพฺโย, อิธ วสฺสานิ โสฬส;

รตฺตินฺทิโว จ โส ทิพฺโย, มานุสิํ สรโทสตํฯ

[1282]

‘‘อิติ กมฺมานิ อนฺเวนฺติ, อสงฺเขยฺยาปิ ชาติโย;

กลฺยาณํ ยทิ วา ปาปํ, น หิ กมฺมํ วินสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ ทสฺสเนสูติ ทสฺสนรฏฺเฐสุฯ ปสูติ โคโณ อโหสิํฯ นิลุญฺจิโตติ วจฺฉกาเลเยว มํ เอวํ มนาโป ภวิสฺสตีติ นิพฺพีชกมกํสุฯ โสหํ นิลุญฺจิโต อุทฺธตพีโช ชโว ภทฺโร อโหสิํฯ วชฺชีสุ กุลมาคมาติ โคโยนิโต จวิตฺวา วชฺชิรฏฺเฐ เอกสฺมิํ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺตินฺติ ทสฺเสติฯ เนวิตฺถี น ปุมาติ นปุํสกตฺตํ สนฺธาย อาหฯ ภวเน ตาวติํสาหนฺติ ตาวติํสภวเน อหํฯ

ตตฺถ ฐิตาหํ, เวเทห, สรามิ ชาติโย อิมาติ สา กิร ตสฺมิํ เทวโลเก ฐิตา ‘‘อหํ เอวรูปํ เทวโลกํ อาคจฺฉนฺตี กุโต นุ โข อาคตา’’ติ โอโลเกนฺตี วชฺชิรฏฺเฐ มหาโภคกุเล นปุํสกตฺตภาวโต จวิตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺตภาวํ ปสฺสิฯ

ตโต ‘‘เกน นุ โข กมฺเมน เอวรูเป รมณีเย ฐาเน นิพฺพตฺตามฺหี’’ติ โอโลเกนฺตี โกสมฺพิยํ เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กตํ ทานาทิกุสลํ ทิสฺวา ‘‘เอตสฺส ผเลน นิพฺพตฺตามฺหี’’ติ ญตฺวา ‘‘อนนฺตราตีเต นปุํสกตฺตภาเว นิพฺพตฺตมานา กุโต อาคตามฺหี’’ติ โอโลเกนฺตี ทสฺสนรฏฺเฐสุ โคโยนิยํ มหาทุกฺขสฺส อนุภูตภาวํ อญฺญาสิฯ ตโต อนนฺตรํ ชาติํ อนุสฺสรมานา วานรโยนิยํ อุทฺธตผลภาวํ อทฺทสฯ ตโต อนนฺตรํ อนุสฺสรนฺตี ภินฺนาคเต ฉคลกโยนิยํ อุทฺธตพีชภาวํ อนุสฺสริฯ ตโต ปรํ อนุสฺสรมานา โรรุเว นิพฺพตฺตภาวํ อนุสฺสริฯ

อถสฺสา นิรเย ติรจฺฉานโยนิยญฺจ อนุภูตํ ทุกฺขํ อนุสฺสรนฺติยา ภยํ อุปฺปชฺชิฯ ตโต ‘‘เกน นุ โข กมฺเมน เอวรูปํ ทุกฺขํ อนุภูตํ มยา’’ติ ฉฏฺฐํ ชาติํ โอโลเกนฺตี ตาย ชาติยา โกสมฺพินคเร กตํ กลฺยาณกมฺมํ ทิสฺวา สตฺตมํ โอโลเกนฺตี มคธรฏฺเฐ ปาปสหายํ นิสฺสาย กตํ ปรทาริกกมฺมํ ทิสฺวา ‘‘เอตสฺส ผเลน เม ตํ มหาทุกฺขํ อนุภูต’’นฺติ อญฺญาสิฯ อถ ‘‘อิโต จวิตฺวา อนาคเต กุหิํ นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ โอโลเกนฺตี ‘‘ยาวตายุกํ ฐตฺวา ปุน สกฺกสฺเสว ปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ อญฺญาสิฯ เอวํ ปุนปฺปุนํ โอโลกยมานา ‘‘ตติเยปิ อตฺตภาเว สกฺกสฺเสว ปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสามิ, ตถา จตุตฺเถ, ปญฺจเม ปน ตสฺมิํเยว เทวโลเก ชวนเทวปุตฺตสฺส อคฺคมเหสี หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ ญตฺวา ตโต อนนฺตรํ โอโลเกนฺตี ‘‘ฉฏฺเฐ อตฺตภาเว อิโต ตาวติํสภวนโต จวิตฺวา องฺคติรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติสฺสามิ, ‘รุจา’ติ เม นามํ ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘ตโต อนนฺตรา กุหิํ นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ โอโลเกนฺตี ‘‘สตฺตมาย ชาติยา ตโต จวิตฺวา ตาวติํสภวเน มหิทฺธิโก เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสามิ, อิตฺถิภาวโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ อญฺญาสิฯ ตสฺมา –

‘‘ตตฺถ ฐิตาหํ เวเทห, สรามิ สตฺต ชาติโย;

อนาคตาปิ สตฺเตว, ยา คมิสฺสํ อิโต จุตา’’ติฯ – อาทิมาห;

ตตฺถ ปริยาคตนฺติ ปริยาเยน อตฺตโน วาเรน อาคตํฯ สตฺต ชจฺโจติ วชฺชิรฏฺเฐ นปุํสกชาติยา สทฺธิํ เทวโลเก ปญฺจ, อยญฺจ ฉฏฺฐาติ สตฺต ชาติโยติ วุจฺจนฺติฯ

เอตา สตฺต ชาติโย นิจฺจํ สกฺกตปูชิตา อโหสินฺติ ทสฺเสติฯ ฉฏฺฐา นิคติโยติ เทวโลเก ปน ปญฺจ, อยญฺจ เอกาติ อิมา ฉ คติโย อิตฺถิภาวาน มุจฺจิสฺสนฺติ วทติฯ สตฺตมี จาติ อิโต จวิตฺวา อนนฺตรํฯ สนฺตานมยนฺติ เอกโตวณฺฏกาทิวเสน กตสนฺตานํฯ คนฺเถนฺตีติ ยถา สนฺตานมยา โหนฺติ, เอวํ อชฺชปิ มม ปริจาริกา นนฺทนวเน มาลํ คนฺเถนฺติเยวฯ โย เม มาลํ ปฏิจฺฉตีติ มหาราช, อนนฺตรชาติยํ มม สามิโก ชโว นาม เทวปุตฺโต โย รุกฺขโต ปติตปติตํ มาลํ ปฏิจฺฉติฯ

โสฬสาติ มหาราช, มม ชาติยา อิมานิ โสฬส วสฺสานิ, เอตฺตโก ปน กาโล เทวานํ เอโก มุหุตฺโต, เตน ตา มม จุตภาวมฺปิ อชานนฺตา มมตฺถาย มาลํ คนฺเถนฺติเยวฯ มานุสินฺติ มนุสฺสานํ วสฺสคณนํ อาคมฺม เอส สรโทสตํ วสฺสสตํ โหติ, เอวํ ทีฆายุกา เทวา ฯ อิมินา ปน การเณน ปรโลกสฺส จ กลฺยาณปาปกานญฺจ กมฺมานํ อตฺถิตํ ชานาหิ, เทวาติฯ

อนฺเวนฺตีติ ยถา มํ อนุพนฺธิํสุ, เอวํ อนุพนฺธนฺติฯ น หิ กมฺมํ วินสฺสตีติ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว, อุปปชฺชเวทนียํ อนนฺตรภเว วิปากํ เทติ, อปราปริยเวทนียํ ปน วิปากํ อทตฺวา น นสฺสติฯ ตํ สนฺธาย ‘‘น หิ กมฺมํ วินสฺสตี’’ติ วตฺวา ‘‘เทว, อหํ ปรทาริกกมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน นิรเย จ ติรจฺฉานโยนิยญฺจ มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภวิํฯ สเจ ปน ตุมฺเหปิ อิทานิ คุณสฺส กถํ คเหตฺวา เอวํ กริสฺสถ, มยา อนุภูตสทิสเมว ทุกฺขํ อนุภวิสฺสถ, ตสฺมา เอวํ มา กริตฺถา’’ติ อาหฯ

อถสฺส อุตฺตริ ธมฺมํ เทเสนฺตี อาห –

[1283]

‘‘โย อิจฺเฉ ปุริโส โหตุํ, ชาติํ ชาติํ ปุนปฺปุนํ;

ปรทารํ วิวชฺเชยฺย, โธตปาโทว กทฺทมํฯ

[1284]

‘‘ยา อิจฺเฉ ปุริโส โหตุํ, ชาติํ ชาติํ ปุนปฺปุนํ;

สามิกํ อปจาเยยฺย, อินฺทํว ปริจาริกาฯ

[1285]

‘‘โย อิจฺเฉ ทิพฺยโภคญฺจ, ทิพฺพมายุํ ยสํ สุขํ;

ปาปานิ ปริวชฺเชตฺวา, ติวิธํ ธมฺมมาจเรฯ

[1286]

‘‘กาเยน วาจา มนสา, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ;

อตฺตโน โหติ อตฺถาย, อิตฺถี วา ยทิ วา ปุมาฯ

[1287]

‘‘เย เกจิเม มานุชา ชีวโลเก, ยสสฺสิโน สพฺพสมนฺตโภคา;

อสํสยํ เตหิ ปุเร สุจิณฺณํ, กมฺมสฺสกาเส ปุถุ สพฺพสตฺตาฯ

[1288]

‘‘อิงฺฆานุจินฺเตสิ สยมฺปิ เทว, กุโตนิทานา เต อิมา ชนินฺท;

ยา เต อิมา อจฺฉราสนฺนิกาสา, อลงฺกตา กญฺจนชาลฉนฺนา’’ติฯ

ตตฺถ โหตุนฺติ ภวิตุํฯ สพฺพสมนฺตโภคาติ ปริปุณฺณสพฺพโภคาฯ สุจิณฺณนฺติ สุฏฺฐุ จิณฺณํ กลฺยาณกมฺมํ กตํฯ กมฺมสฺสกาเสติ กมฺมสฺสกา อตฺตนา กตกมฺมสฺเสว วิปากปฏิสํเวทิโนฯ น หิ มาตาปิตูหิ กตํ กมฺมํ ปุตฺตธีตานํ วิปากํ เทติ, น ตาหิ ปุตฺตธีตาหิ กตํ กมฺมํ มาตาปิตูนํ วิปากํ เทติฯ เสเสหิ กตํ เสสานํ กิเมว ทสฺสติ? อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ อนุจินฺเตสีติ ปุนปฺปุนํ จินฺเตยฺยาสิฯ ยา เต อิมาติ ยา อิมา โสฬสสหสฺสา อิตฺถิโย ตํ อุปฏฺฐหนฺติ, อิมา เต กุโตนิทานา, กิํ นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺเตน ลทฺธา, อุทาหุ ปนฺถทูสนสนฺธิจฺเฉทาทีนิ ปาปานิ กตฺวา, อทุ กลฺยาณกมฺมํ นิสฺสาย ลทฺธาติ อิทํ ตาว อตฺตนาปิ จินฺเตยฺยาสิ, เทวาติฯ

เอวํ สา ปิตรํ อนุสาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1289]

‘‘อิจฺเจวํ ปิตรํ กญฺญา, รุจา โตเสสิ องฺคติํ;

มูฬฺหสฺส มคฺคมาจิกฺขิ, ธมฺมมกฺขาสิ สุพฺพตา’’ติฯ

ตตฺถ อิจฺเจวนฺติ ภิกฺขเว, อิติ อิเมหิ เอวรูเปหิ มธุเรหิ วจเนหิ รุจากญฺญา ปิตรํ โตเสสิ, มูฬฺหสฺส มคฺคํ วิย ตสฺส สุคติมคฺคํ อาจิกฺขิ, นานานเยหิ สุจริตธมฺมํ อกฺขาสิฯ ธมฺมํ กเถนฺตีเยว สา สุพฺพตา สุนฺทรวตา อตฺตโน อตีตชาติโยปิ กเถสิฯ

เอวํ ปุพฺพณฺหโต ปฏฺฐาย สพฺพรตฺติํ ปิตุ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มา, เทว, นคฺคสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส วจนํ คณฺหิ, ‘อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปรโลโก , อตฺถิ สุกฏทุกฺกฏกมฺมานํ ผล’นฺติ วทนฺตสฺส มาทิสสฺส กลฺยาณมิตฺตสฺส วจนํ คณฺห, มา อติตฺเถน ปกฺขนฺที’’ติ อาหฯ เอวํ สนฺเตปิ ปิตรํ มิจฺฉาทสฺสนา โมเจตุํ นาสกฺขิฯ โส หิ เกวลํ ตสฺสา มธุรวจนํ สุตฺวา ตุสฺสิฯ มาตาปิตโร หิ ปิยปุตฺตานํ วจนํ ปิยายนฺติ, น ปน ตํ มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺเชสิฯ นคเรปิ ‘‘รุจา กิร ราชธีตา ปิตุ ธมฺมํ เทเสตฺวา มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺชาเปสี’’ติ เอกโกลาหลํ อโหสิฯ ‘‘ปณฺฑิตา ราชธีตา อชฺช ปิตรํ มิจฺฉาทสฺสนา โมเจตฺวา นครวาสีนํ โสตฺถิภาวํ กริสฺสตี’’ติ มหาชโน ตุสฺสิฯ สา ปิตรํ โพเธตุํ อสกฺโกนฺตี วีริยํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว ‘‘เยน เกนจิ อุปาเยน ปิตุ โสตฺถิภาวํ กริสฺสามี’’ติ สิรสฺมิํ อญฺชลิํ ปติฏฺฐเปตฺวา ทสทิสา นมสฺสิตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ โลเก โลกสนฺธารกา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา นาม โลกปาลเทวตา นาม มหาพฺรหฺมาโน นาม อตฺถิ, เต อิธาคนฺตฺวา อตฺตโน พเลน มม ปิตรํ มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺชาเปนฺตุ , เอตสฺส คุเณ อสติปิ มม คุเณน มม สีเลน มม สจฺเจน อิธาคนฺตฺวา อิมํ มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา สกลโลกสฺส โสตฺถิํ กโรนฺตู’’ติ อธิฏฺฐหิตฺวา นมสฺสิฯ

ตทา โพธิสตฺโต นารโท นาม มหาพฺรหฺมา อโหสิฯ โพธิสตฺตา จ นาม อตฺตโน เมตฺตาภาวนาย อนุทฺทยาย มหนฺตภาเวน สุปฺปฏิปนฺนทุปฺปฏิปนฺเน สตฺเต ทสฺสนตฺถํ กาลานุกาลํ โลกํ โอโลเกนฺติฯ

โส ตํ ทิวสํ โลกํ โอโลเกนฺโต ตํ ราชธีตรํ ปิตุ มิจฺฉาทิฏฺฐิโมจนตฺถํ โลกสนฺธารกเทวตาโย นมสฺสมานํ ทิสฺวา, ‘‘ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ เอตํ ราชานํ มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺชาเปตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อชฺช มยา ราชธีตุ สงฺคหํ, รญฺโญ จ สปริชนสฺส โสตฺถิภาวํ กตฺวา อาคนฺตุํ วฏฺฏติ, เกน นุ โข เวเสน คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มนุสฺสานํ ปพฺพชิตา ปิยา เจว ครุโน จ อาเทยฺยวจนา จ, ตสฺมา ปพฺพชิตเวเสน คมิสฺสามี’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา ปาสาทิกํ สุวณฺณวณฺณํ มนุสฺสตฺตภาวํ มาเปตฺวา มนุญฺญํ ชฏามณฺฑลํ พนฺธิตฺวา ชฏนฺตเร กญฺจนสูจิํ โอทหิตฺวา อนฺโต รตฺตปฏํ อุปริ รตฺตวากจีรํ นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา สุวณฺณตาราขจิตํ รชตมยํ อชินจมฺมํ เอกํเส กตฺวา มุตฺตาสิกฺกาย ปกฺขิตฺตํ สุวณฺณมยํ ภิกฺขาภาชนํ อาทาย ตีสุ ฐาเนสุ โอนตํ สุวณฺณกาชํ ขนฺเธ กตฺวา มุตฺตาสิกฺกาย เอว ปวาฬกมณฺฑลุํ อาทาย อิมินา อิสิเวเสน คคนตเล จนฺโท วิย วิโรจมาโน อากาเสน อาคนฺตฺวา อลงฺกตจนฺทกปาสาทมหาตลํ ปวิสิตฺวา รญฺโญ ปุรโต อากาเส อฏฺฐาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1290]

‘‘อถาคมา พฺรหฺมโลกา, นารโท มานุสิํ ปชํ;

ชมฺพุทีปํ อเวกฺขนฺโต, อทฺทา ราชานมงฺคติํฯ

[1291]

‘‘ตโต ปติฏฺฐา ปาสาเท, เวเทหสฺส ปุรตฺถโต;

ตญฺจ ทิสฺวานานุปฺปตฺตํ, รุจา อิสิมวนฺทถา’’ติฯ

ตตฺถ อทฺทาติ พฺรหฺมโลเก ฐิโตว ชมฺพุทีปํ อเวกฺขนฺโต คุณาชีวกสฺส สนฺติเก คหิตมิจฺฉาทสฺสนํ ราชานํ องฺคติํ อทฺทส, ตสฺมา อาคโตติ อตฺโถฯ ตโต ปติฏฺฐาติ ตโต โส พฺรหฺมา ตสฺส รญฺโญ อมจฺจคณปริวุตสฺส นิสินฺนสฺส ปุรโต ตสฺมิํ ปาสาเท อปเท ปทํ ทสฺเสนฺโต อากาเส ปติฏฺฐหิฯ อนุปฺปตฺตนฺติ อาคตํฯ อิสินฺติ อิสิเวเสน อาคตตฺตา สตฺถา ‘‘อิสิ’’นฺติ อาหฯ อวนฺทถาติ ‘‘มมานุคฺคเหน มม ปิตริ การุญฺญํ กตฺวา เอโก เทวราชา อาคโต ภวิสฺสตี’’ติ หฏฺฐปหฏฺฐา วาตาภิหฏา สุวณฺณกทลี วิย โอนมิตฺวา นารทพฺรหฺมานํ อวนฺทิฯ

ราชาปิ ตํ ทิสฺวาว พฺรหฺมเตเชน ตชฺชิโต อตฺตโน อาสเน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต อาสนา โอรุยฺห ภูมิยํ ฐตฺวา อาคตฏฺฐานญฺจ นามโคตฺตญฺจ ปุจฺฉิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1292]

‘‘อถาสนมฺหา โอรุยฺห, ราชา พฺยถิตมานโส;

นารทํ ปริปุจฺฉนฺโต, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[1293]

‘กุโต นุ อาคจฺฉสิ เทววณฺณิ, โอภาสยํ สพฺพทิสา จนฺทิมาว;

อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต นามโคตฺตํ, กถํ ตํ ชานนฺติ มนุสฺสโลเก’’’ติฯ

ตตฺถ พฺยถิตมานโสติ ภีตจิตฺโตฯ กุโต นูติ กจฺจิ นุ โข วิชฺชาธโร ภเวยฺยาติ มญฺญมาโน อวนฺทิตฺวาว เอวํ ปุจฺฉิฯ

อถ โส ‘‘อยํ ราชา ‘ปรโลโก นตฺถี’ติ มญฺญติ, ปรโลกเมวสฺส ตาว อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[1294]

‘‘อหญฺหิ เทวโต อิทานิ เอมิ, โอภาสยํ สพฺพทิสา จนฺทิมาว;

อกฺขามิ เต ปุจฺฉิโต นามโคตฺตํ, ชานนฺติ มํ นารโท กสฺสโป จา’’ติฯ

ตตฺถ เทวโตติ เทวโลกโตฯ นารโท กสฺสโป จาติ มํ นาเมน นารโท, โคตฺเตน กสฺสโปติ ชานนฺติฯ

อถ ราชา ‘‘อิมํ ปจฺฉาปิ ปรโลกํ ปุจฺฉิสฺสามิ, อิทฺธิยา ลทฺธการณํ ตาว ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[1295]

‘‘อจฺเฉรรูปํ ตว ยาทิสญฺจ, เวหายสํ คจฺฉสิ ติฏฺฐสี จ;

ปุจฺฉามิ ตํ นารท เอตมตฺถํ, อถ เกน วณฺเณน ตวายมิทฺธี’’ติฯ

ตตฺถ ยาทิสญฺจาติ ยาทิสญฺจ ตว สณฺฐานํ, ยญฺจ ตฺวํ อากาเส คจฺฉสิ ติฏฺฐสิ จ, อิทํ อจฺฉริยชาตํฯ

นารโท อาห –

[1296]

‘‘สจฺจญฺจ ธมฺโม จ ทโม จ จาโค, คุณา มเมเต ปกตา ปุราณา;

เตเหว ธมฺเมหิ สุเสวิเตหิ, มโนชโล เยน กามํ คโตสฺมี’’ติฯ

ตตฺถ สจฺจนฺติ มุสาวาทวิรหิตํ วจีสจฺจํฯ ธมฺโมติ ติวิธสุจริตธมฺโม เจว กสิณปริกมฺมฌานธมฺโม จฯ ทโมติ อินฺทฺริยทมนํฯ จาโคติ กิเลสปริจฺจาโค จ เทยฺยธมฺมปริจฺจาโค จฯ มเมเต คุณาติ มม เอเต คุณสมฺปยุตฺตา คุณสหคตาฯ ปกตา ปุราณาติ มยา ปุริมภเว กตาติ ทสฺเสติฯ ‘‘เตเหว ธมฺเมหิ สุเสวิเตหี’’ติ เต สพฺเพ คุเณ สุเสวิเต ปริจาริเต ทสฺเสติฯ

มโนชโวติ อิทฺธิยา การเณน ปฏิลทฺโธฯ เยน กามํ คโตสฺมีติ เยน เทวฏฺฐาเน จ มนุสฺสฏฺฐาเน จ คนฺตุํ อิจฺฉนํ, เตน คโตสฺมีติ อตฺโถฯ

ราชา เอวํ ตสฺมิํ กเถนฺเตปิ มิจฺฉาทสฺสนสฺส คหิตตฺตา ปรโลกํ อสทฺทหนฺโต ‘‘อตฺถิ นุ โข ปุญฺญวิปาโก’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[1297]

‘‘อจฺเฉรมาจิกฺขสิ ปุญฺญสิทฺธิํ, สเจ หิ เอเตหิ ยถา วเทสิ;

ปุจฺฉามิ ตํ นารท เอตมตฺถํ, ปุฏฺโฐ จ เม สาธุ วิยากโรหี’’ติฯ

ตตฺถ ปุญฺญสิทฺธินฺติ ปุญฺญานํ สิทฺธิํ ผลทายกตฺตํ อาจิกฺขนฺโต อจฺฉริยํ อาจิกฺขสิฯ

นารโท อาห –

[1298]

‘‘ปุจฺฉสฺสุ มํ ราช ตเวส อตฺโถ, ยํ สํสยํ กุรุเส ภูมิปาล;

อหํ ตํ นิสฺสํสยตํ คเมมิ, นเยหิ ญาเยหิ จ เหตุภี จา’’ติฯ

ตตฺถ ตเวส อตฺโถติ ปุจฺฉิตพฺพโก นาม ตว เอส อตฺโถฯ ยํ สํสยนฺติ ยํ กิสฺมิญฺจิเทว อตฺเถ สํสยํ กโรสิ, ตํ มํ ปุจฺฉฯ นิสฺสํสยตนฺติ อหํ ตํ นิสฺสํสยภาวํ คเมมิฯ นเยหีติ การณวจเนหิฯ ญาเยหีติ ญาเณหิฯ เหตุภีติ ปจฺจเยหิ, ปฏิญฺญามตฺเตเนว อวตฺวา ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา การณวจเนน จ เตสํ ธมฺมานํ สมุฏฺฐาปกปจฺจเยหิ จ ตํ นิสฺสํสยํ กริสฺสามีติ อตฺโถฯ

ราชา อาห –

[1299]

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ นารท เอตมตฺถํ, ปุฏฺโฐ จ เม นารท มา มุสา ภณิ;

อตฺถิ นุ เทวา ปิตโร นุ อตฺถิ, โลโก ปโร อตฺถิ ชโน ยมาหู’’ติฯ

ตตฺถ ชโน ยมาหูติ ยํ ชโน เอวมาห – ‘‘อตฺถิ เทวา, อตฺถิ ปิตโร, อตฺถิ ปโร โลโก’’ติ, ตํ สพฺพํ อตฺถิ นุ โขติ ปุจฺฉติฯ

นารโท อาห –

[1300]

‘‘อตฺเถว เทวา ปิตโร จ อตฺถิ, โลโก ปโร อตฺถิ ชโน ยมาหุ;

กาเมสุ คิทฺธา จ นรา ปมูฬฺหา, โลกํ ปรํ น วิทู โมหยุตฺตา’’ติฯ

ตตฺถ อตฺเถว เทวาติ มหาราช, เทวา จ ปิตโร จ อตฺถิ, ยมฺปิ ชโน ปรโลกมาห, โสปิ อตฺเถวฯ น วิทูติ กามคิทฺธา ปน โมหมูฬฺหา ชนา ปรโลกํ น วิทนฺติ น ชานนฺตีติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ปริหาสํ กโรนฺโต เอวมาห –

[1301]

‘‘อตฺถีติ เจ นารท สทฺทหาสิ, นิเวสนํ ปรโลเก มตานํ;

อิเธว เม ปญฺจ สตานิ เทหิ, ทสฺสามิ เต ปรโลเก สหสฺส’’นฺติฯ

ตตฺถ นิเวสนนฺติ นิวาสฏฺฐานํฯ ปญฺจ สตานีติ ปญฺจ กหาปณสตานิฯ

อถ นํ มหาสตฺโต ปริสมชฺเฌเยว ครหนฺโต อาห –

[1302]

‘‘ทชฺเชมุ โข ปญฺจ สตานิ โภโต, ชญฺญามุ เจ สีลวนฺตํ วทญฺญุํ;

ลุทฺทํ ตํ โภนฺตํ นิรเย วสนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺสํฯ

[1303]

‘‘อิเธว โย โหติ อธมฺมสีโล, ปาปาจาโร อลโส ลุทฺทกมฺโม;

น ปณฺฑิตา ตสฺมิํ อิณํ ททนฺติ, น หิ อาคโม โหติ ตถาวิธมฺหาฯ

[1304]

‘‘ทกฺขญฺจ โปสํ มนุชา วิทิตฺวา, อุฏฺฐานกํ สีลวนฺตํ วทญฺญุํ;

สยเมว โภเคหิ นิมนฺตยนฺติ, กมฺมํ กริตฺวา ปุน มาหเรสี’’ติฯ

ตตฺถ ชญฺญามุ เจติ ยทิ มยํ ภวนฺตํ ‘‘สีลวา เอส วทญฺญู, ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานํ อิมสฺมิํ กาเล อิมินา นามตฺโถติ ชานิตฺวา ตสฺส ตสฺส กิจฺจสฺส การโก วทญฺญู’’ติ ชาเนยฺยามฯ อถ เต วฑฺฒิยา ปญฺจ สตานิ ทเทยฺยาม, ตฺวํ ปน ลุทฺโท สาหสิโก มิจฺฉาทสฺสนํ คเหตฺวา ทานสาลํ วิทฺธํเสตฺวา ปรทาเรสุ อปรชฺฌสิ, อิโต จุโต นิรเย อุปฺปชฺชิสฺสสิ, เอวํ ลุทฺทํ ตํ นิรเย วสนฺตํ โภนฺตํ ตตฺถ คนฺตฺวา โก ‘‘สหสฺสํ เม เทหี’’ติ โจเทสฺสติฯ ตถาวิธมฺหาติ ตาทิสา ปุริสา ทินฺนสฺส อิณสฺส ปุน อาคโม นาม น โหติฯ ทกฺขนฺติ ธนุปฺปาทนกุสลํฯ ปุน มาหเรสีติ อตฺตโน กมฺมํ กริตฺวา ธนํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน อมฺหากํ สนฺตกํ อาหเรยฺยาสิ, มา นิกฺกมฺโม วสีติ สยเมว โภเคหิ นิมนฺตยนฺตีติฯ

อิติ ราชา เตน นิคฺคยฺหมาโน อปฺปฏิภาโน อโหสิฯ มหาชโน หฏฺฐตุฏฺโฐ หุตฺวา ‘‘มหิทฺธิโก เทโวปิ อชฺช ราชานํ มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺชาเปสฺสตี’’ติ สกลนครํ เอกโกลาหลํ อโหสิฯ มหาสตฺตสฺสานุภาเวน ตทา สตฺตโยชนิกาย มิถิลาย ตสฺส ธมฺมเทสนํ อสฺสุณนฺโต นาม นาโหสิฯ อถ มหาสตฺโต ‘‘อยํ ราชา อติวิย ทฬฺหํ มิจฺฉาทสฺสนํ คณฺหิ, นิรยภเยน นํ สนฺตชฺเชตฺวา มิจฺฉาทิฏฺฐิํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ปุน เทวโลเกน อสฺสาเสสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มหาราช, สเจ ทิฏฺฐิํ น วิสฺสชฺเชสฺสสิ, เอวํ อนนฺตทุกฺขํ นิรยํ คมิสฺสสี’’ติ วตฺวา นิรยกถํ ปฏฺฐเปสิ –

[1305]

‘‘อิโต จุโต ทกฺขสิ ตตฺถ ราช, กาโกลสงฺเฆหิ วิกสฺสมานํ;

ตํ ขชฺชมานํ นิรเย วสนฺตํ, กาเกหิ คิชฺเฌหิ จ เสนเกหิ;

สญฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติฯ

ตตฺถ กาโกลสงฺเฆหีติ โลหตุณฺเฑหิ กากสงฺเฆหิฯ วิกสฺสมานนฺติ อตฺตานํ อากฑฺฒิยมานํ ตตฺถ นิรเย ปสฺสิสฺสสิฯ ตนฺติ ตํ ภวนฺตํฯ

ตํ ปน กาโกลนิรยํ วณฺเณตฺวา ‘‘สเจปิ เอตฺถ น นิพฺพตฺติสฺสสิ, โลกนฺตรนิรเย นิพฺพตฺติสฺสสี’’ติ วตฺวา ตํ นิรยํ ทสฺเสตุํ คาถมาห –

[1306]

‘‘อนฺธํตมํ ตตฺถ น จนฺทสูริยา, นิรโย สทา ตุมุโล โฆรรูโป;

สา เนว รตฺตี น ทิวา ปญฺญายติ, ตถาวิเธ โก วิจเร ธนตฺถิโก’’ติฯ

ตตฺถ อนฺธํ ตมนฺติ มหาราช, ยมฺหิ โลกนฺตรนิรเย มิจฺฉาทิฏฺฐิกา นิพฺพตฺตนฺติ, ตตฺถ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อุปฺปตฺตินิวารณํ อนฺธตมํฯ สทา ตุมุโลติ โส นิรโย นิจฺจํ พหลนฺธกาโรฯ โฆรรูโปติ ภีสนกชาติโกฯ สา เนว รตฺตีติ ยา อิธ รตฺติ ทิวา จ, สา เนว ตตฺถ ปญฺญายติฯ โก วิจเรติ โก อุทฺธารํ โสเธนฺโต วิจริสฺสติฯ

ตมฺปิสฺส โลกนฺตรนิรยํ วิตฺถาเรน วณฺเณตฺวา ‘‘มหาราช, มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อวิสฺสชฺเชนฺโต น เกวลํ เอตเทว, อญฺญมฺปิ ทุกฺขํ อนุภวิสฺสสี’’ติ ทสฺเสนฺโต คาถมาห –

[1307]

‘‘สพโล จ สาโม จ ทุเว สุวานา, ปวทฺธกายา พลิโน มหนฺตา;

ขาทนฺติ ทนฺเตหิ อโยมเยหิ, อิโต ปณุนฺนํ ปรโลกปตฺต’’นฺติฯ

ตตฺถ อิโต ปณุนฺนนฺติ อิมมฺหา มนุสฺสโลกา จุตํฯ ปรโต นิรเยสุปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา สพฺพานิ ตานิ นิรยฏฺฐานานิ นิรยปาลานํ อุปกฺกเมหิ สทฺธิํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตฺวา ตาสํ ตาสํ คาถานํ อนุตฺตานานิ ปทานิ วณฺเณตพฺพานิฯ

[1308]

‘‘ตํ ขชฺชมานํ นิรเย วสนฺตํ, ลุทฺเทหิ วาเฬหิ อฆมฺมิเคหิ จ;

สญฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติฯ

ตตฺถ ลุทฺเทหีติ ทารุเณหิฯ วาเฬหีติ ทุฏฺเฐหิฯ อฆมฺมิเคหีติ อฆาวเหหิ มิเคหิ, ทุกฺขาวเหหิ สุนเขหีติ อตฺโถฯ

[1309]

‘‘อุสูหิ สตฺตีหิ จ สุนิสิตาหิ, หนนฺติ วิชฺฌนฺติ จ ปจฺจมิตฺตา;

กาฬูปกาฬา นิรยมฺหิ โฆเร, ปุพฺเพ นรํ ทุกฺกฏกมฺมการิ’’นฺติฯ

ตตฺถ หนนฺติ วิชฺฌนฺติ จาติ ชลิตาย อยปถวิยํ ปาเตตฺวา สกลสรีรํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ กโรนฺตา ปหรนฺติ เจว วิชฺฌนฺติ จฯ กาฬูปกาฬาติ เอวํนามกา นิรยปาลาฯ นิรยมฺหีติ ตสฺมิํ เตสญฺเญว วเสน กาฬูปกาฬสงฺขาเต นิรเยฯ ทุกฺกฏกมฺมการินฺติ มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสน ทุกฺกฏานํ กมฺมานํ การกํฯ

[1310]

‘‘ตํ หญฺญมานํ นิรเย วชนฺตํ, กุจฺฉิสฺมิํ ปสฺสสฺมิํ วิปฺผาลิตูทรํ;

สญฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติฯ

ตตฺถ ตนฺติ ตํ ภวนฺตํ ตตฺถ นิรเย ตถา หญฺญมานํฯ วชนฺตนฺติ อิโต จิโต จ ธาวนฺตํฯ กุจฺฉิสฺมินฺติ กุจฺฉิยญฺจ ปสฺเส จ หญฺญมานํ วิชฺฌิยมานนฺติ อตฺโถฯ

[1311]

‘‘สตฺตี อุสู โตมรภิณฺฑิวาลา, วิวิธาวุธา วสฺสนฺติ ตตฺถ เทวา;

ปตนฺติ องฺคารมิวจฺจิมนฺโต, สิลาสนี วสฺสติ ลุทฺทกมฺเมติฯ

ตตฺถ องฺคารมิวจฺจิมนฺโตติ ชลิตองฺคารา วิย อจฺจิมนฺตา อาวุธวิเสสา ปตนฺติฯ สิลาสนีติ ชลิตสิลาสนิฯ วสฺสติ ลุทฺทกมฺเมติ ยถา นาม เทเว วสฺสนฺเต อสนิ ปตติ, เอวเมว อากาเส สมุฏฺฐาย จิจฺจิฏายมานํ ชลิตสิลาวสฺสํ เตสํ ลุทฺทกมฺมานํ อุปริ ปตติฯ

[1312]

‘‘อุณฺโห จ วาโต นิรยมฺหิ ทุสฺสโห, น ตมฺหิ สุขํ ลพฺภติ อิตฺตรมฺปิ;

ตํ ตํ วิธาวนฺตมเลนมาตุรํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติฯ

ตตฺถ อิตฺตรมฺปีติ ปริตฺตกมฺปิฯ วิธาวนฺตนฺติ วิวิธา ธาวนฺตํฯ

[1313]

‘‘สนฺธาวมานมฺปิ รเถสุ ยุตฺตํ, สโชติภูตํ ปถวิํ กมนฺตํ;

ปโตทลฏฺฐีหิ สุโจทยนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติฯ

ตตฺถ รเถสุ ยุตฺตนฺติ วาเรน วารํ เตสุ ชลิตโลหรเถสุ ยุตฺตํฯ กมนฺตนฺติ อกฺกมมานํฯ สุโจทยนฺตนฺติ สุฏฺฐุ โจทยนฺตํฯ

[1314]

‘‘ตมารุหนฺตํ ขุรสญฺจิตํ คิริํ, วิภิํสนํ ปชฺชลิตํ ภยานกํ;

สญฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติฯ

ตตฺถ ตมารุหนฺตนฺติ ตํ ภวนฺตํ ชลิตาวุธปหาเร อสหิตฺวา ชลิตขุเรหิ สญฺจิตํ ชลิตโลหปพฺพตํ อารุหนฺตํฯ

[1315]

‘‘ตมารุหนฺตํ ปพฺพตสนฺนิกาสํ, องฺคารราสิํ ชลิตํ ภยานกํ;

สุทฑฺฒคตฺตํ กปณํ รุทนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติฯ

ตตฺถ สุทฑฺฒคตฺตนฺติ สุฏฺฐุ ทฑฺฒสรีรํฯ

[1316]

‘‘อพฺภกูฏสมา อุจฺจา, กณฺฏกนิจิตา ทุมา;

อโยมเยหิ ติกฺเขหิ, นรโลหิตปายิภี’’ติฯ

ตตฺถ กณฺฏกนิจิตาติ ชลิตกณฺฏเกหิ จิตาฯ ‘‘อโยมเยหี’’ติ อิทํ เยหิ กณฺฏเกหิ อาจิตา, เต ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ

[1317]

‘‘ตมารุหนฺติ นาริโย, นรา จ ปรทารคู;

โจทิตา สตฺติหตฺเถหิ, ยมนิทฺเทสการิภี’’ติฯ

ตตฺถ ตมารุหนฺตีติ ตํ เอวรูปํ สิมฺพลิรุกฺขํ อารุหนฺติฯ ยมนิทฺเทสการิภีติ ยมสฺส วจนกเรหิ, นิรยปาเลหีติ อตฺโถฯ

[1318]

‘‘ตมารุหนฺตํ นิรยํ, สิมฺพลิํ รุหิรมกฺขิตํ;

วิทฑฺฒกายํ วิตจํ, อาตุรํ คาฬฺหเวทนํฯ

[1319]

‘‘ปสฺสสนฺตํ มุหุํ อุณฺหํ, ปุพฺพกมฺมาปราธิกํ;

ทุมคฺเค วิตจํ คตฺตํ, โก ตํ ยาเจยฺย ตํ ธน’’นฺติฯ

ตตฺถ วิทฑฺฒกายนฺติ วิหิํสิตกายํฯ วิตจนฺติ จมฺมมํสานํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ ฉินฺนตาย โกวิฬารปุปฺผํ วิย กิํสุกปุปฺผํ วิย จฯ

[1320]

‘‘อพฺภกูฏสมา อุจฺจา, อสิปตฺตาจิตา ทุมา;

อโยมเยหิ ติกฺเขหิ, นรโลหิตปายิภี’’ติฯ

ตตฺถ อสิปตฺตาจิตาติ อสิมเยหิ ปตฺเตหิ จิตาฯ

[1321]

‘‘ตมารุหนฺตํ อสิปตฺตปาทปํ, อสีหิ ติกฺเขหิ จ ฉิชฺชมานํ;

สญฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติฯ

ตตฺถ ตมารุหนฺตนฺติ ตํ ภวนฺตํ นิรยปาลานํ อาวุธปหาเร อสหิตฺวา อารุหนฺตํฯ

[1322]

‘‘ตโต นิกฺขนฺตมตฺตํ ตํ, อสิปตฺตาจิตา ทุมา;

สมฺปติตํ เวตรณิํ, โก ตํ ยาเจยฺย ตํ ธน’’นฺติฯ

ตตฺถ สมฺปติตนฺติ ปติตํฯ

[1323]

‘‘ขรา ขาโรทิกา ตตฺตา, ทุคฺคา เวตรณี นที;

อโยโปกฺขรสญฺฉนฺนา, ติกฺขา ปตฺเตหิ สนฺทติ’’ฯ

ตตฺถ ขราติ ผรุสาฯ อโยโปกฺขรสญฺฉนฺนาติ อโยมเยหิ ติขิณปริยนฺเตหิ โปกฺขรปตฺเตหิ สญฺฉนฺนาฯ ปตฺเตหีติ เตหิ ปตฺเตหิ สา นที ติกฺขา หุตฺวา สนฺทติฯ

[1324]

‘‘ตตฺถ สญฺฉินฺนคตฺตํ ตํ, วุยฺหนฺตํ รุหิรมกฺขิตํ;

เวตรญฺเญ อนาลมฺเพ, โก ตํ ยาเจยฺย ตํ ธน’’นฺติฯ

ตตฺถ เวตรญฺเญติ เวตรณีอุทเกฯ

อิมํ ปน มหาสตฺตสฺส นิรยกถํ สุตฺวา ราชา สํวิคฺคหทโย มหาสตฺตญฺเญว ตาณคเวสี หุตฺวา อาห –

[1325]

‘‘เวธามิ รุกฺโข วิย ฉิชฺชมาโน, ทิสํ น ชานามิ ปมูฬฺหสญฺโญ;

ภยานุตปฺปามิ มหา จ เม ภยา, สุตฺวาน กถา ตว ภาสิตา อิเสฯ

[1326]

‘‘อาทิตฺเต วาริมชฺฌํว, ทีปํโวเฆ มหณฺณเว;

อนฺธกาเรว ปชฺโชโต, ตฺวํ โนสิ สรณํ อิเสฯ

[1327]

‘‘อตฺถญฺจ ธมฺมํ อนุสาส มํ อิเส, อตีตมทฺธา อปราธิตํ มยา;

อาจิกฺข เม นารท สุทฺธิมคฺคํ, ยถา อหํ โน นิรยํ ปเตยฺย’’นฺติฯ

ตตฺถ ภยานุตปฺปามีติ อตฺตนา กตสฺส ปาปสฺส ภเยน อนุตปฺปามิฯ มหา จ เม ภยาติ มหนฺตญฺจ เม นิรยภยํ อุปฺปนฺนํฯ ทิปํโวเฆติ ทีปํว โอเฆฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อาทิตฺเต กาเล วาริมชฺฌํ วิย ภินฺนนาวานํ โอเฆ อณฺณเว ปติฏฺฐํ อลภมานานํ ทีปํ วิย อนฺธการคตานํ ปชฺโชโต วิย จ ตฺวํ โน อิเส สรณํ ภวฯ อตีตมทฺธา อปราธิตํ มยาติ เอกํเสน มยา อตีตํ กมฺมํ อปราธิตํ วิราธิตํ, กุสลํ อติกฺกมิตฺวา อกุสลเมว กตนฺติฯ

อถสฺส มหาสตฺโต วิสุทฺธิมคฺคํ อาจิกฺขิตุํ สมฺมาปฏิปนฺเน โปราณกราชาโน อุทาหรณวเสน ทสฺเสนฺโต อาห –

[1328]

‘‘ยถา อหู ธตรฏฺโฐ, เวสฺสามิตฺโต อฏฺฐโก ยามตคฺคิ;

อุสินฺทโร จาปิ สิวี จ ราชา, ปริจารกา สมณพฺราหฺมณานํฯ

[1329]

‘‘เอเต จญฺเญ จ ราชาโน, เย สคฺควิสยํ คตา;

อธมฺมํ ปริวชฺเชตฺวา, ธมฺมํ จร มหีปติฯ

[1330]

‘‘อนฺนหตฺถา จ เต พฺยมฺเห, โฆสยนฺตุ ปุเร ตว;

‘โก ฉาโต โก จ ตสิโต, โก มาลํ โก วิเลปนํ;

นานารตฺตานํ วตฺถานํ, โก นคฺโค ปริทหิสฺสติฯ

[1331]

‘โก ปนฺเถ ฉตฺตมาเนติ, ปาทุกา จ มุทู สุภา’;

อิติ สายญฺจ ปาโต จ, โฆสยนฺตุ ปุเร ตวฯ

[1332]

‘‘ชิณฺณํ โปสํ ควาสฺสญฺจ, มาสฺสุ ยุญฺช ยถา ปุเร;

ปริหารญฺจ ทชฺชาสิ, อธิการกโต พลี’’ติฯ

ตตฺถ เอเต จาติ ยถา เอเต จ ธตรฏฺโฐ เวสฺสามิตฺโต อฏฺฐโก ยามตคฺคิ อุสินฺทโร สิวีติ ฉ ราชาโน อญฺเญ จ ธมฺมํ จริตฺวา สคฺควิสยํ คตา, เอวํ ตฺวมฺปิ อธมฺมํ ปริวชฺเชตฺวา ธมฺมํ จรฯ โก ฉาโตติ มหาราช, ตว พฺยมฺเห ปุเร ราชนิเวสเน เจว นคเร จ อนฺนหตฺถา ปุริสา ‘‘โก ฉาโต, โก ตสิโต’’ติ เตสํ ทาตุกามตาย โฆเสนฺตุฯ โก มาลนฺติ โก มาลํ อิจฺฉติ, โก วิเลปนํ อิจฺฉติ, นานารตฺตานํ วตฺถานํ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ โก นคฺโค ปริทหิสฺสตีติ โฆเสนฺตุฯ โก ปนฺเถ ฉตฺตมาเนตีติ โก ปนฺเถ ฉตฺตํ ธารยิสฺสติฯ ปาทุกา จาติ อุปาหนา จ มุทู สุภา โก อิจฺฉติฯ

ชิณฺณํ โปสนฺติ โย เต อุปฏฺฐาเกสุ อมจฺโจ วา อญฺโญ วา ปุพฺเพ กตูปกาโร ชราชิณฺณกาเล ยถา โปราณกาเล กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ, เยปิ เต ควาสฺสาทโย ชิณฺณตาย กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ, เตสุ เอกมฺปิ ปุพฺเพ วิย กมฺเมสุ มา โยชยิฯ ชิณฺณกาลสฺมิญฺหิ เต ตานิ กมฺมานิ กาตุํ น สกฺโกนฺติฯ ปริหารญฺจาติ อิธ ปริวาโร ‘‘ปริหาโร’’ติ วุตฺโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย จ เต พลี หุตฺวา อธิการกโต ปุพฺเพ กตูปกาโร โหติ, ตสฺส ชราชิณฺณกาเล ยถาโปราณปริวารํ ทเทยฺยาสิฯ อสปฺปุริสา หิ อตฺตโน อุปการกานํ อุปการํ กาตุํ สมตฺถกาเลเยว สมฺมานํ กโรนฺติ, สมตฺถกาเล ปน น โอโลเกนฺติฯ สปฺปุริสา ปน อสมตฺถกาเลปิ เตสํ ตเถว สกฺการํ กโรนฺติ, ตสฺมา ตุวมฺปิ เอวํ กเรยฺยาสีติฯ

อิติ มหาสตฺโต รญฺโญ ทานกถญฺจ สีลกถญฺจ กเถตฺวา อิทานิ ยสฺมา อยํ ราชา อตฺตโน อตฺตภาเว รเถน อุปเมตฺวา วณฺณิยมาเน ตุสฺสิสฺสติ, ตสฺมาสฺส สพฺพกามทุหรโถปมาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อาห –

[1333]

‘‘กาโย เต รถสญฺญาโต, มโนสารถิโก ลหุ;

อวิหิํสาสาริตกฺโข, สํวิภาคปฏิจฺฉโทฯ

[1334]

‘‘ปาทสญฺญมเนมิโย, หตฺถสญฺญมปกฺขโร;

กุจฺฉิสญฺญมนพฺภนฺโต, วาจาสญฺญมกูชโนฯ

[1335]

‘‘สจฺจวากฺยสมตฺตงฺโค, อเปสุญฺญสุสญฺญโต;

คิราสขิลเนลงฺโค, มิตภาณิสิเลสิโตฯ

[1336]

‘‘สทฺธาโลภสุสงฺขาโร, นิวาตญฺชลิกุพฺพโร;

อถทฺธตานตีสาโก, สีลสํวรนนฺธโนฯ

[1337]

‘‘อกฺโกธนมนุคฺฆาตี, ธมฺมปณฺฑรฉตฺตโก;

พาหุสจฺจมปาลมฺโพ, ฐิตจิตฺตมุปาธิโยฯ

[1338]

‘‘กาลญฺญุตาจิตฺตสาโร, เวสารชฺชติทณฺฑโก;

นิวาตวุตฺติโยตฺตโก, อนติมานยุโค ลหุฯ

[1339]

‘‘อลีนจิตฺตสนฺถาโร, วุทฺธิเสวี รโชหโต;

สติปโตโท ธีรสฺส, ธิติ โยโค จ รสฺมิโยฯ

[1340]

‘‘มโน ทนฺตํ ปถํ เนติ, สมทนฺเตหิ วาหิภิ;

อิจฺฉา โลโภ จ กุมฺมคฺโค, อุชุมคฺโค จ สํยโมฯ

[1341]

‘‘รูเป สทฺเท รเส คนฺเธ, วาหนสฺส ปธาวโต;

ปญฺญา อาโกฏนี ราช, ตตฺถ อตฺตาว สารถิฯ

[1342]

‘‘สเจ เอเตน ยาเนน, สมจริยา ทฬฺหา ธิติ;

สพฺพกามทุโห ราช, น ชาตุ นิรยํ วเช’’ติฯ

ตตฺถ รถสญฺญาโตติ มหาราช, ตว กาโย รโถติ สญฺญาโต โหตุฯ มโนสารถิโกติ มนสงฺขาเตน กุสลจิตฺเตน สารถินา สมนฺนาคโตฯ ลหูติ วิคตถินมิทฺธตาย สลฺลหุโกฯ อวิหิํสาสาริตกฺโขติ อวิหิํสามเยน สาริเตน สุฏฺฐุ ปรินิฏฺฐิเตน อกฺเขน สมนฺนาคโตฯ สํวิภาคปฏิจฺฉโทติ ทานสํวิภาคมเยน ปฏิจฺฉเทน สมนฺนาคโตฯ ปาทสญฺญมเนมิโยติ ปาทสํยมมยาย เนมิยา สมนฺนาคโตฯ หตฺถสญฺญมปกฺขโรติ หตฺถสํยมมเยน ปกฺขเรน สมนฺนาคโตฯ กุจฺฉิสญฺญมนพฺภนฺโตติ กุจฺฉิสํยมสงฺขาเตน มิตโภชนมเยน เตเลน อพฺภนฺโตฯ ‘‘อพฺภญฺชิตพฺโพ นาภิ โหตู’’ติปิ ปาโฐฯ วาจาสญฺญมกูชโนติ วาจาสํยเมน อกูชโนฯ

สจฺจวากฺยสมตฺตงฺโคติ สจฺจวากฺเยน ปริปุณฺณองฺโค อขณฺฑรถงฺโคฯ อเปสุญฺญสุสญฺญโตติ อเปสุญฺเญน สุฏฺฐุ สญฺญโต สมุสฺสิโตฯ คิราสขิลเนลงฺโคติ สขิลาย สณฺหวาจาย นิทฺโทสงฺโค มฏฺฐรถงฺโคฯ มิตภาณิสิเลสิโต มิตภาณสงฺขาเตน สิเลเสน สุฏฺฐุ สมฺพนฺโธฯ สทฺธาโลภสุสงฺขาโรติ กมฺมผลสทฺทหนสทฺธามเยน จ อโลภมเยน จ สุนฺทเรน อลงฺกาเรน สมนฺนาคโตฯ นิวาตญฺชลิกุพฺพโรติ สีลวนฺตานํ นิวาตมเยน เจว อญฺชลิกมฺมมเยน จ กุพฺพเรน สมนฺนาคโตฯ อถทฺธตานตีสาโกติ สขิลสมฺโมทภาวสงฺขาตาย อถทฺธตาย อนตอีโส, โถกนตอีโสติ อตฺโถฯ สีลสํวรนนฺธโนติ อขณฺฑปญฺจสีลจกฺขุนฺทฺริยาทิสํวรสงฺขาตาย นนฺธนรชฺชุยา สมนฺนาคโตฯ

อกฺโกธนมนุคฺฆาตีติ อกฺโกธนภาวสงฺขาเตน อนุคฺฆาเตน สมนฺนาคโตฯ ธมฺมปณฺฑร-ฉตฺตโกติ ทสกุสลธมฺมสงฺขาเตน ปณฺฑรจฺฉตฺเตน สมนฺนาคโตฯ พาหุสจฺจมปาลมฺโพติ อตฺถสนฺนิสฺสิตพหุสฺสุตภาวมเยน อปาลมฺเพน สมนฺนาคโตฯ ฐิตจิตฺตมุปาธิโยติ โลกธมฺเมหิ อวิกมฺปนภาเวน สุฏฺฐุ ฐิตเอกคฺคภาวปฺปตฺตจิตฺตสงฺขาเตน อุปาธินา อุตฺตรตฺถรเณน วา ราชาสเนน สมนฺนาคโตฯ

กาลญฺญุตาจิตฺตสาโรติ ‘‘อยํ ทานสฺส ทินฺนกาโล, อยํ สีลสฺส รกฺขนกาโล’’ติ เอวํ กาลญฺญุตาสงฺขาเตน กาลํ ชานิตฺวา กเตน จิตฺเตน กุสลสาเรน สมนฺนาคโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา, มหาราช, รถสฺส นาม อาณิํ อาทิํ กตฺวา ทพฺพสมฺภารชาตํ ปริสุทฺธํ สารมยญฺจ อิจฺฉิตพฺพํ, เอวญฺหิ โส รโถ อทฺธานกฺขโม โหติ, เอวํ ตวปิ กายรโถ กาลํ ชานิตฺวา กเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ทานาทิกุสลสาเรน สมนฺนาคโต โหตูติฯ เวสารชฺชติทณฺฑโกติ ปริสมชฺเฌ กเถนฺตสฺสปิ วิสารทภาวสงฺขาเตน ติทณฺเฑน สมนฺนาคโตฯ นิวาตวุตฺติโยตฺตโกติ โอวาเท ปวตฺตนสงฺขาเตน มุทุนา ธุรโยตฺเตน สมนฺนาคโต ฯ มุทุนา หิ ธุรโยตฺเตน พทฺธรถํ สินฺธวา สุขํ วหนฺติ, เอวํ ตว กายรโถปิ ปณฺฑิตานํ โอวาทปฺปวตฺติตาย อาพทฺโธ สุขํ ยาตูติ อตฺโถฯ อนติมานยุโค ลหูติ อนติมานสงฺขาเตน ลหุเกน ยุเคน สมนฺนาคโตฯ

อลีนจิตฺตสนฺถาโรติ ยถา รโถ นาม ทนฺตมเยน อุฬาเรน สนฺถาเรน โสภติ, เอวํ ตว กายรโถปิ ทานาทินา อลีนอสงฺกุฏิตจิตฺตสนฺถาโร โหตุฯ วุทฺธิเสวี รโชหโตติ ยถา รโถ นาม วิสเมน รชุฏฺฐานมคฺเคน คจฺฉนฺโต รโชกิณฺโณ น โสภติ, สเมน วิรเชน มคฺเคน คจฺฉนฺโต โสภติ, เอวํ ตว กายรโถปิ ปญฺญาวุทฺธิเสวิตาย สมตลํ อุชุมคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา หตรโช โหตุฯ สติปโตโท ธีรสฺสาติ ปณฺฑิตสฺส ตว ตสฺมิํ กายรเถ สุปติฏฺฐิตสติปโตโท โหตุฯ ธิติ โยโค จ รสฺมิโยติ อพฺโพจฺฉินฺนวีริยสงฺขาตา ธิติ จ หิตปฺปฏิปตฺติยํ ยุญฺชนภาวสงฺขาโต โยโค จ ตว ตสฺมิํ กายรเถ วฏฺฏิตา ถิรา รสฺมิโย โหนฺตุฯ มโน ทนฺตํ ปถํ เนติ, สมทนฺเตหิ วาหิภีติ ยถา รโถ นาม วิสมทนฺเตหิ สินฺธเวหิ อุปฺปถํ ยาติ, สมทนฺเตหิ สมสิกฺขิเตหิ ยุตฺโต อุชุปถเมว อนฺเวติ, เอวํ มโนปิ ทนฺตํ นิพฺพิเสวนํ กุมฺมคฺคํ ปหาย อุชุมคฺคํ คณฺหาติฯ ตสฺมา สุทนฺตํ อาจารสมฺปนฺนํ จิตฺตํ ตว กายรถสฺส สินฺธวกิจฺจํ สาเธตุฯ อิจฺฉาโลโภ จาติ อปฺปตฺเตสุ วตฺถูสุ อิจฺฉา, ปตฺเตสุ โลโภติ อยํ อิจฺฉา จ โลโภ จ กุมฺมคฺโค นามฯ กุฏิโล อนุชุมคฺโค อปายเมว เนติฯ ทสกุสลกมฺมปถวเสน ปน อฏฺฐงฺคิกมคฺควเสน วา ปวตฺโต สีลสํยโม อุชุมคฺโค นามฯ โส ตว กายรถสฺส มคฺโค โหตุฯ

รูเปติ เอเตสุ มนาปิเยสุ รูปาทีสุ กามคุเณสุ นิมิตฺตํ คเหตฺวา ธาวนฺตสฺส ตว กายรถสฺส อุปฺปถํ ปฏิปนฺนสฺส ราชรถสฺส สินฺธเว อาโกเฏตฺวา นิวารณปโตทยฏฺฐิ วิย ปญฺญา อาโกฏนี โหตุฯ สา หิ ตํ อุปฺปถคมนโต นิวาเรตฺวา อุชุํ สุจริตมคฺคํ อาโรเปสฺสติฯ ตตฺถ อตฺตาว สารถีติ ตสฺมิํ ปน เต กายรเถ อญฺโญ สารถิ นาม นตฺถิ, ตว อตฺตาว สารถิ โหตุฯ สเจ เอเตน ยาเนนาติ มหาราช, ยสฺเสตํ เอวรูปํ ยานํ สเจ อตฺถิ, เอเตน ยาเนนฯ สมจริยา ทฬฺหา ธิตีติ ยสฺส สมจริยา จ ธิติ จ ทฬฺหา โหติ ถิรา, โส เอเตน ยาเนน ยสฺมา เอส รโถ สพฺพกามทุโห ราช, ยถาธิปฺเปเต สพฺพกาเม เทติ, ตสฺมา น ชาตุ นิรยํ วเช, เอกํเสเนตํ ธาเรหิ, เอวรูเปน ยาเนน นิรยํ น คจฺฉสีติ อตฺโถฯ อิติ โข, มหาราช, ยํ มํ อวจ ‘‘อาจิกฺข เม, นารท, สุทฺธิมคฺคํ, ยถา อหํ โน นิรเย ปเตยฺย’’นฺติ, อยํ เต โส มยา อเนกปริยาเยน อกฺขาโตติฯ

เอวมสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ชหาเปตฺวา สีเล ปติฏฺฐาเปตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย ปาปมิตฺเต ปหาย กลฺยาณมิตฺเต อุปสงฺกม, นิจฺจํ อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ โอวาทํ ทตฺวา ราชธีตุ คุณํ วณฺเณตฺวา ราชปริสาย จ ราโชโรธานญฺจ โอวาทํ ทตฺวา มหนฺเตนานุภาเวน เตสํ ปสฺสนฺตานญฺเญว พฺรหฺมโลกํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ มยา ทิฏฺฐิชาลํ ภินฺทิตฺวา อุรุเวลกสฺสโป ทมิโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[1343]

‘‘อลาโต เทวทตฺโตสิ, สุนาโม อาสิ ภทฺทชิ;

วิชโย สาริปุตฺโตสิ, โมคฺคลฺลาโนสิ พีชโกฯ

[1344]

‘‘สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต, คุโณ อาสิ อเจลโก;

อานนฺโท สา รุจา อาสิ, ยา ราชานํ ปสาทยิฯ

[1345]

‘‘อุรุเวลกสฺสโป ราชา, ปาปทิฏฺฐิ ตทา อหุ;

มหาพฺรหฺมา โพธิสตฺโต, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติฯ

มหานารทกสฺสปชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[546] 9. วิธุรชาตกวณฺณนา

จตุโปสถกณฺฑํ

ปณฺฑุ กิสิยาสิ ทุพฺพลาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อตฺตโน ปญฺญาปารมิํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสญฺหิ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สตฺถา มหาปญฺโญ ปุถุปญฺโญ คมฺภีรปญฺโญ ชวนปญฺโญ หาสปญฺโญ ติกฺขปญฺโญ นิพฺเพธิกปญฺโญ ปรปฺปวาทมทฺทโน, อตฺตโน ปญฺญานุภาเวน ขตฺติยปณฺฑิตาทีหิ อภิสงฺขเต สุขุมปญฺเห ภินฺทิตฺวา เต ทเมตฺวา นิพฺพิเสวเน กตฺวา ตีสุ สรเณสุ เจว สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปตฺวา อมตคามิมคฺคํ ปฏิปาเทสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, ยํ ตถาคโต ปรมาภิสมฺโพธิปฺปตฺโต ปรปฺปวาทํ ภินฺทิตฺวา ขตฺติยาทโย ทเมยฺยฯ ปุริมภวสฺมิญฺหิ โพธิญาณํ ปริเยสนฺโตปิ ตถาคโต ปญฺญวา ปรปฺปวาทมทฺทโนเยวฯ ตถา หิ อหํ วิธุรกาเล สฏฺฐิโยชนุพฺเพเธ กาฬปพฺพตมุทฺธนิ ปุณฺณกํ นาม ยกฺขเสนาปติํ อตฺตโน ญาณพเลเนว ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ปญฺจสีเลสุ ปติฏฺฐาเปนฺโต อตฺตโน ชีวิตํ ทาเปสิ’’นฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต กุรุรฏฺเฐ อินฺทปตฺถนคเร ธนญฺจยโกรพฺโย นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ วิธุรปณฺฑิโต นาม อมจฺโจ ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อโหสิฯ โส มธุรกโถ มหาธมฺมกถิโก สกลชมฺพุทีเป ราชาโน หตฺถิกนฺตวีณาสเรน ปลุทฺธหตฺถิโน วิย อตฺตโน มธุรธมฺมเทสนาย ปโลเภตฺวา เตสํ สกสกรชฺชานิ คนฺตุํ อททมาโน พุทฺธลีลาย มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต มหนฺเตน ยเสน ตสฺมิํ นคเร ปฏิวสิฯ

ตทา หิ พาราณสิยมฺปิ คิหิสหายกา จตฺตาโร พฺราหฺมณมหาสาลา มหลฺลกกาเล กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา วนมูลผลาหารา ตตฺเถว จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย จาริกํ จรมานา องฺครฏฺเฐ กาลจมฺปานครํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขาย นครํ ปวิสิํสุฯ ตตฺถ จตฺตาโร สหายกา กุฏุมฺพิกา เตสํ อิริยาปเถสุ ปสีทิตฺวา วนฺทิตฺวา ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา เอเกกํ อตฺตโน นิเวสเน นิสีทาเปตฺวา ปณีเตน อาหาเรน ปริวิสิตฺวา ปฏิญฺญํ คาหาเปตฺวา อุยฺยาเนเยว วาสาเปสุํฯ เต จตฺตาโร ตาปสา จตุนฺนํ กุฏุมฺพิกานํ เคเหสุ นิพทฺธํ ภุญฺชิตฺวา ทิวาวิหารตฺถาย เอโก ตาปโส ตาวติํสภวนํ คจฺฉติ, เอโก นาคภวนํ, เอโก สุปณฺณภวนํ, เอโก โกรพฺยรญฺโญ มิคาชินอุยฺยานํ คจฺฉติฯ เตสุ โย เทวโลกํ คนฺตฺวา ทิวาวิหารํ กโรติ, โส สกฺกสฺส ยสํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน อุปฏฺฐากสฺส ตเมว วณฺเณติฯ โย นาคภวนํ คนฺตฺวา ทิวาวิหารํ กโรติ, โส นาคราชสฺส สมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน อุปฏฺฐากสฺส ตเมว วณฺเณติฯ โย สุปณฺณภวนํ คนฺตฺวา ทิวาวิหารํ กโรติ, โส สุปณฺณราชสฺส วิภูติํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน อุปฏฺฐากสฺส ตเมว วณฺเณติฯ โย ธนญฺจยโกรพฺยราชสฺส อุยฺยานํ คนฺตฺวา ทิวาวิหารํ กโรติ, โส ธนญฺจยโกรพฺยรญฺโญ สิริโสภคฺคํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน อุปฏฺฐากสฺส ตเมว วณฺเณติฯ

เต จตฺตาโรปิ ชนา ตํ ตเทว ฐานํ ปตฺเถตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน เอโก สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เอโก สปุตฺตทาโร นาคภวเน นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เอโก สุปณฺณภวเน สิมฺพลิวิมาเน สุปณฺณราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ เอโก ธนญฺจยโกรพฺยรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติฯ เตปิ ตาปสา อปริหีนชฺฌานา กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติํสุฯ โกรพฺยกุมาโร วุฑฺฒิมนฺวาย ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐหิตฺวา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรสิฯ โส ปน ชูตวิตฺตโก อโหสิฯ โส วิธุรปณฺฑิตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ทานํ เทติ, สีลํ รกฺขติ, อุโปสถํ อุปวสติฯ

โส เอกทิวสํ สมาทินฺนุโปสโถ ‘‘วิเวกมนุพฺรูหิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา มนุญฺญฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิฯ สกฺโกปิ สมาทินฺนุโปสโถ ‘‘เทวโลเก ปลิโพโธ โหตี’’ติ มนุสฺสโลเก ตเมว อุยฺยานํ อาคนฺตฺวา เอกสฺมิํ มนุญฺญฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิฯ

วรุณนาคราชาปิ สมาทินฺนุโปสโถ ‘‘นาคภวเน ปลิโพโธ โหตี’’ติ ตตฺเถวาคนฺตฺวา เอกสฺมิํ มนุญฺญฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิฯ สุปณฺณราชาปิ สมาทินฺนุโปสโถ ‘‘สุปณฺณภวเน ปลิโพโธ โหตี’’ติ ตตฺเถวาคนฺตฺวา เอกสฺมิํ มนุญฺญฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิฯ เตปิ จตฺตาโร ชนา สายนฺหสมเย สกฏฺฐาเนหิ นิกฺขมิตฺวา มงฺคลโปกฺขรณิตีเร สมาคนฺตฺวา อญฺญมญฺญํ โอโลเกตฺวา ปุพฺพสิเนหวเสน สมคฺคา สมฺโมทมานา หุตฺวา อญฺญมญฺญํ เมตฺตจิตฺตํ อุปฏฺฐเปตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ กริํสุฯ เตสุ สกฺโก มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ, อิตเรปิ อตฺตโน อตฺตโน ยุตฺตาสนํ ญตฺวา นิสีทิํสุฯ อถ เน สกฺโก อาห ‘‘มยํ จตฺตาโรปิ ราชาโนว , อมฺเหสุ ปน กสฺส สีลํ มหนฺต’’นฺติ? อถ นํ วรุณนาคราชา อาห ‘‘ตุมฺหากํ ติณฺณํ ชนานํ สีลโต มยฺหํ สีลํ มหนฺต’’นฺติฯ ‘‘กิเมตฺถ การณ’’นฺติ? ‘‘อยํ สุปณฺณราชา อมฺหากํ ชาตานมฺปิ อชาตานมฺปิ ปจฺจามิตฺโตว, อหํ เอวรูปํ อมฺหากํ ชีวิตกฺขยกรํ ปจฺจามิตฺตํ ทิสฺวาปิ โกธํ น กโรมิ, อิมินา การเณน มม สีลํ มหนฺต’’นฺติ วตฺวา อิทํ ทสกนิปาเต จตุโปสถชาตเก ปฐมํ คาถมาห –

‘‘โย โกปเนยฺเย น กโรติ โกปํ, น กุชฺฌติ สปฺปุริโส กทาจิ;

กุทฺโธปิ โส นาวิกโรติ โกปํ, ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเก’’ติฯ (ชา. 1.10.24);

ตตฺถ โยติ ขตฺติยาทีสุ โย โกจิฯ โกปเนยฺเยติ กุชฺฌิตพฺพยุตฺตเก ปุคฺคเล ขนฺตีวาทีตาปโส วิย โกปํ น กโรติฯ กทาจีติ โย กิสฺมิญฺจิ กาเล น กุชฺฌเตวฯ กุทฺโธปีติ สเจ ปน โส สปฺปุริโส กุชฺฌติ, อถ กุทฺโธปิ ตํ โกปํ นาวิกโรติ จูฬโพธิตาปโส วิยฯ ตํ เว นรนฺติ มหาราชาโน ตํ เว ปุริสํ สมิตปาปตาย โลเก ปณฺฑิตา ‘‘สมณ’’นฺติ กเถนฺติฯ อิเม ปน คุณา มยิ สนฺติ, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺตนฺติฯ

ตํ สุตฺวา สุปณฺณราชา ‘‘อยํ นาโค มม อคฺคภกฺโข, ยสฺมา ปนาหํ เอวรูปํ อคฺคภกฺขํ ทิสฺวาปิ ขุทํ อธิวาเสตฺวา อาหารเหตุ ปาปํ น กโรมิ, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺต’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘อูนูทโร โย สหเต ชิฆจฺฉํ, ทนฺโต ตปสฺสี มิตปานโภชโน;

อาหารเหตุ น กโรติ ปาปํ, ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเก’’ติฯ (ชา. 1.10.25);

ตตฺถ ทนฺโตติ อินฺทฺริยทมเนน สมนฺนาคโตฯ ตปสฺสีติ ตปนิสฺสิตโกฯ อาหารเหตูติ อติชิฆจฺฉปิฬิโตปิ โย ปาปํ ลามกกมฺมํ น กโรติ ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถโร วิยฯ อหํ ปนชฺช อาหารเหตุ ปาปํ น กโรมิ, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺตนฺติฯ

ตโต สกฺโก เทวราชา ‘‘อหํ นานปฺปการํ สุขปทฏฺฐานํ เทวโลกสมฺปตฺติํ ปหาย สีลรกฺขณตฺถาย มนุสฺสโลกํ อาคโต, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺต’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘ขิฑฺฑํ รติํ วิปฺปชหิตฺวาน สพฺพํ, น จาลิกํ ภาสติ กิญฺจิ โลเก;

วิภูสฏฺฐานา วิรโต เมถุนสฺมา, ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเก’’ติฯ (ชา. 1.10.26);

ตตฺถ ขิฑฺฑนฺติ กายิกวาจสิกขิฑฺฑํฯ รตินฺติ ทิพฺพกามคุณรติํฯ กิญฺจีติ อปฺปมตฺตกมฺปิฯ วิภูสฏฺฐานาติ มํสวิภูสา ฉวิวิภูสาติ ทฺเว วิภูสาฯ ตตฺถ อชฺโฌหรณียาหาโร มํสวิภูสา นาม, มาลาคนฺธาทีนิ ฉวิวิภูสา นาม, เยน อกุสลจิตฺเตน ธารียติ, ตํ ตสฺส ฐานํ, ตโต วิรโต เมถุนเสวนโต จ โย ปฏิวิรโตฯ ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเกติ อหํ อชฺช เทวจฺฉราโย ปหาย อิธาคนฺตฺวา สมณธมฺมํ กโรมิ, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺตนฺติฯ เอวํ สกฺโกปิ อตฺตโน สีลเมว วณฺเณติฯ

ตํ สุตฺวา ธนญฺจยราชา ‘‘อหํ อชฺช มหนฺตํ ปริคฺคหํ โสฬสสหสฺสนาฏกิตฺถิปริปุณฺณํ อนฺเตปุรํ จชิตฺวา อุยฺยาเน สมณธมฺมํ กโรมิ, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺต’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘ปริคฺคหํ โลภธมฺมญฺจ สพฺพํ, โย เว ปริญฺญาย ปริจฺจเชติ;

ทนฺตํ ฐิตตฺตํ อมมํ นิราสํ, ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเก’’ติฯ (ชา. 1.10.27);

ตตฺถ ปริคฺคหนฺติ นานปฺปการํ วตฺถุกามํฯ โลภธมฺมนฺติ ตสฺมิํ อุปฺปชฺชนตณฺหํฯ ปริญฺญายาติ ญาตปริญฺญา, ตีรณปริญฺญา, ปหานปริญฺญาติ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวาฯ ตตฺถ ขนฺธาทีนํ ทุกฺขาทิสภาวชานนํ ญาตปริญฺญา, เตสุ อคุณํ อุปธาเรตฺวา ตีรณํ ตีรณปริญฺญา, เตสุ โทสํ ทิสฺวา ฉนฺทราคสฺสาปกฑฺฒนํ ปหานปริญฺญาฯ โย อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ชานิตฺวา วตฺถุกามกิเลสกาเม ปริจฺจชติ, ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉติฯ ทนฺตนฺติ นิพฺพิเสวนํฯ ฐิตตฺตนฺติ มิจฺฉาวิตกฺกาภาเวน ฐิตสภาวํฯ อมมนฺติ อหนฺติ มมายนตณฺหารหิตํฯ นิราสนฺติ ปุตฺตทาราทีสุ นิจฺฉนฺทราคํฯ ตํ เว นรนฺติ ตํ เอวรูปํ ปุคฺคลํ ‘‘สมณ’’นฺติ วทนฺติฯ

อิติ เต สพฺเพปิ อตฺตโน อตฺตโน สีลเมว มหนฺตนฺติ วณฺเณตฺวา สกฺกาทโย ธนญฺจยํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘อตฺถิ ปน, มหาราช, โกจิ ตุมฺหากํ สนฺติเก ปณฺฑิโต, โย โน อิมํ กงฺขํ วิโนเทยฺยา’’ติ ฯ ‘‘อาม, มหาราชาโน มม อตฺถธมฺมานุสาสโก มหาปญฺโญ อสมธุโร วิธุรปณฺฑิโต นาม อตฺถิ, โส โน อิมํ กงฺขํ วิโนเทสฺสติ, ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉามา’’ติฯ อถ เต สพฺเพ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ อถ สพฺเพปิ อุยฺยานา นิกฺขมิตฺวา ธมฺมสภํ คนฺตฺวา ปลฺลงฺกํ อลงฺการาเปตฺวา โพธิสตฺตํ ปลฺลงฺกวรมชฺเฌ นิสีทาเปตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ‘‘ปณฺฑิต, อมฺหากํ กงฺขา อุปฺปนฺนา, ตํ โน วิโนเทหี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาหํสุ –

‘‘ปุจฺฉาม กตฺตารมโนมปญฺญํ, กถาสุ โน วิคฺคโห อตฺถิ ชาโต;

ฉินฺทชฺช กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตานิ, ตทชฺช กงฺขํ วิตเรมุ สพฺเพ’’ติฯ (ชา. 1.10.28);

ตตฺถ กตฺตารนฺติ กตฺตพฺพยุตฺตกการกํฯ วิคฺคโห อตฺถิ ชาโตติ เอโก สีลวิคฺคโห สีลวิวาโท อุปฺปนฺโน อตฺถิฯ

ฉินฺทชฺชาติ อมฺหากํ ตํ กงฺขํ ตานิ จ วิจิกิจฺฉิตานิ วชิเรน สิเนรุํ ปหรนฺโต วิย อชฺช ฉินฺทฯ วิตเรมูติ วิตเรยฺยามฯ

ปณฺฑิโต เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘มหาราชาโน ตุมฺหากํ สีลํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ วิวาทกถํ สุกถิตทุกฺกถิตํ ชานิสฺสามี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘เย ปณฺฑิตา อตฺถทสา ภวนฺติ, ภาสนฺติ เต โยนิโส ตตฺถ กาเล;

กถํ นุ กถานํ อภาสิตานํ, อตฺถํ นเยยฺยุํ กุสลา ชนินฺทา’’ติฯ (ชา. 1.10.29);

ตตฺถ อตฺถทสาติ อตฺถทสฺสนสมตฺถาฯ ตตฺถ กาเลติ ตสฺมิํ วิคฺคเห อาโรจิเต ยุตฺตปฺปยุตฺตกาเล เต ปณฺฑิตา ตมตฺถํ อาจิกฺขนฺตา โยนิโส ภาสนฺติฯ อตฺถํ นเยยฺยุํ กุสลาติ กุสลา เฉกาปิ สมานา อภาสิตานํ กถานํ กถํ นุ อตฺถํ ญาเณน นเยยฺยุํ อุปปริกฺเขยฺยุํฯ ชนินฺทาติ ราชาโน อาลปติฯ ตสฺมา อิทํ ตาว เม วเทถฯ

‘‘กถํ หเว ภาสติ นาคราชา, ครุโฬ ปน เวนเตยฺโย กิมาห;

คนฺธพฺพราชา ปน กิํ วเทติ, กถํ ปน กุรูนํ ราชเสฏฺโฐ’’ติฯ (ชา. 1.10.30);

ตตฺถ คนฺธพฺพราชาติ สกฺกํ สนฺธายาหฯ

อถสฺส เต อิมํ คาถมาหํสุ –

‘‘ขนฺติํ หเว ภาสติ นาคราชา, อปฺปาหารํ ครุโฬ เวนเตยฺโย;

คนฺธพฺพราชา รติวิปฺปหานํ, อกิญฺจนํ กุรูนํ ราชเสฏฺโฐ’’ติฯ (ชา. 1.10.31);

ตสฺสตฺโถ – ปณฺฑิต, นาคราชา ตาว โกปเนยฺเยปิ ปุคฺคเล อกุปฺปนสงฺขาตํ อธิวาสนขนฺติํ วณฺเณติ, ครุโฬ อปฺปาหารตาสงฺขาตํ อาหารเหตุ ปาปสฺส อกรณํ, สกฺโก ปญฺจกามคุณรตีนํ วิปฺปหานํ, กุรุราชา นิปฺปลิโพธภาวํ วณฺเณตีติฯ

อถ เตสํ กถํ สุตฺวา มหาสตฺโต อิมํ คาถมาห –

‘‘สพฺพานิ เอตานิ สุภาสิตานิ, น เหตฺถ ทุพฺภาสิตมตฺถิ กิญฺจิ;

ยสฺมิญฺจ เอตานิ ปติฏฺฐิตานิ, อราว นาภฺยา สุสโมหิตานิ;

จตุพฺภิ ธมฺเมหิ สมงฺคิภูตํ, ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเก’’ติฯ (ชา. 1.10.32);

ตตฺถ เอตานีติ เอตานิ จตฺตาริปิ คุณชาตานิ ยสฺมิํ ปุคฺคเล สกฏนาภิยํ สุฏฺฐุ สโมหิตานิ อรา วิย ปติฏฺฐิตานิ, จตูหิเปเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ ปุคฺคลํ ปณฺฑิตา ‘‘สมณ’’นฺติ อาหุ โลเกติฯ

เอวํ มหาสตฺโต จตุนฺนมฺปิ สีลํ เอกสมเมว อกาสิฯ ตํ สุตฺวา จตฺตาโรปิ ราชาโน ตสฺส ตุฏฺฐา ถุติํ กโรนฺตา อิมํ คาถมาหํสุ –

‘‘ตุวญฺหิ เสฏฺโฐ ตฺวมนุตฺตโรสิ, ตฺวํ ธมฺมคู ธมฺมวิทู สุเมโธ;

ปญฺญาย ปญฺหํ สมธิคฺคเหตฺวา, อจฺเฉจฺฉิ ธีโร วิจิกิจฺฉิตานิ;

อจฺเฉจฺฉิ กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตานิ, จุนฺโท ยถา นาคทนฺตํ ขเรนา’’ติฯ (ชา. 1.10.33)ฯ

ตตฺถ ตฺวมนุตฺตโรสีติ ตฺวํ อนุตฺตโร อสิ, นตฺถิ ตยา อุตฺตริตโร นามฯ ธมฺมคูติ ธมฺมสฺส โคปโก เจว ธมฺมญฺญู จฯ ธมฺมวิทูติ ปากฏธมฺโมฯ สุเมโธติ สุนฺทรปญฺโญ ปญฺญายาติ อตฺตโน ปญฺญาย อมฺหากํ ปญฺหํ สุฏฺฐุ อธิคณฺหิตฺวา ‘‘อิทเมตฺถ การณ’’นฺติ ยถาภูตํ ญตฺวาฯ

อจฺเฉจฺฉีติ ตฺวํ ธีโร อมฺหากํ วิจิกิจฺฉิตานิ ฉินฺทิ, เอวํ ฉินฺทนฺโต จ ‘‘ฉินฺทชฺช กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตานี’’ติ อิทํ อมฺหากํ อายาจนํ สมฺปาเทนฺโต อจฺเฉจฺฉิ กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตานิ ฯ จุนฺโท ยถา นาคทนฺตํ ขเรนาติ ยถา ทนฺตกาโร กกเจน หตฺถิทนฺตํ ฉินฺเทยฺย, เอวํ ฉินฺทีติ อตฺโถฯ

เอวํ เต จตฺตาโรปิ ราชาโน ตสฺส ปญฺหพฺยากรเณน ตุฏฺฐมานสา อเหสุํฯ อถ นํ สกฺโก ทิพฺพทุกูเลน ปูเชสิ, ครุโฬ สุวณฺณมาลาย, วรุโณ นาคราชา มณินา, ธนญฺจยราชา ควสหสฺสาทีหิ ปูเชสิฯ เตเนวาห –

‘‘นีลุปฺปลาภํ วิมลํ อนคฺฆํ, วตฺถํ อิทํ ธูมสมานวณฺณํ;

ปญฺหสฺส เวยฺยากรเณน ตุฏฺโฐ, ททามิ เต ธมฺมปูชาย ธีรฯ

‘‘สุวณฺณมาลํ สตปตฺตผุลฺลิตํ, สเกสรํ รตฺนสหสฺสมณฺฑิตํ;

ปญฺหสฺส เวยฺยากรเณน ตุฏฺโฐ, ททามิ เต ธมฺมปูชาย ธีรฯ

‘‘มณิํ อนคฺฆํ รุจิรํ ปภสฺสรํ, กณฺฐาวสตฺตํ มณิภูสิตํ เม;

ปญฺหสฺส เวยฺยากรเณน ตุฏฺโฐ, ททามิ เต ธมฺมปูชาย ธีรฯ

‘‘ควํ สหสฺสํ อุสภญฺจ นาคํ, อาชญฺญยุตฺเต จ รเถ ทส อิเม;

ปญฺหสฺส เวยฺยากรเณน ตุฏฺโฐ, ททามิ เต คามวรานิ โสฬสา’’ติฯ (ชา. 1.10.34-37);

เอวํ สกฺกาทโย มหาสตฺตํ ปูเชตฺวา สกฏฺฐานเมว อคมิํสุฯ

จตุโปสถกณฺฑํ นิฏฺฐิตํฯ

โทหฬกณฺฑํ

เตสุ นาคราชสฺส ภริยา วิมลาเทวี นามฯ สา ตสฺส คีวาย ปิฬนฺธนมณิํ อปสฺสนฺตี ปุจฺฉิ ‘‘เทว, กหํ ปน เต มณี’’ติ? ‘‘ภทฺเท, จนฺทพฺราหฺมณปุตฺตสฺส วิธุรปณฺฑิตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต อหํ เตน มณินา ตํ ปูเชสิํฯ น เกวลญฺจ อหเมว, สกฺโกปิ ตํ ทิพฺพทุกูเลน ปูเชสิ, สุปณฺณราชา สุวณฺณมาลาย, ธนญฺจยราชา ควสฺสสหสฺสาทีหิ ปูเชสี’’ติฯ ‘‘ธมฺมกถิโก โส, เทวา’’ติฯ ‘‘ภทฺเท, กิํ วเทสิ, ชมฺพุทีปตเล พุทฺธุปฺปาโท วิย ปวตฺตติ, สกลชมฺพุทีเป เอกสตราชาโน ตสฺส มธุรธมฺมกถาย พชฺฌิตฺวา หตฺถิกนฺตวีณาสเรน ปลุทฺธมตฺตวารณา วิย อตฺตโน อตฺตโน รชฺชานิ คนฺตุํ น อิจฺฉนฺติ, เอวรูโป โส มธุรธมฺมกถิโก’’ติ ตสฺส คุณํ วณฺเณสิฯ สา วิธุรปณฺฑิตสฺส คุณกถํ สุตฺวา ตสฺส ธมฺมกถํ โสตุกามา หุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ วกฺขามิ ‘เทว, ตสฺส ธมฺมกถํ โสตุกามา, อิธ นํ อาเนหี’ติ, น เมตํ อาเนสฺสติฯ ยํนูนาหํ ‘ตสฺส เม หทเย โทหโฬ อุปฺปนฺโน’ติ คิลานาลยํ กเรยฺย’’นฺติฯ สา ตถา กตฺวา สิรคพฺภํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน ปริจาริกานํ สญฺญํ ทตฺวา สิริสยเน นิปชฺชิฯ นาคราชา อุปฏฺฐานเวลาย ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ วิมลา’’ติ ปริจาริกาโย ปุจฺฉิตฺวา ‘‘คิลานา, เทวา’’ติ วุตฺเต อุฏฺฐายาสนา ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา สยนปสฺเส นิสีทิตฺวา สรีรํ ปริมชฺชนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[1346]

‘‘ปณฺฑุ กิสิยาสิ ทุพฺพลา, วณฺณรูปํ น ตเวทิสํ ปุเร;

วิมเล อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา, กีทิสี ตุยฺหํ สรีรเวทนา’’ติฯ

ตตฺถ ปณฺฑูติ ปณฺฑุปลาสวณฺณาฯ กิสิยาติ กิสาฯ ทุพฺพลาติ อปฺปถามาฯ วณฺณรูปํ น ตเวทิสํ ปุเรติ ตว วณฺณสงฺขาตํ รูปํ ปุเร เอทิสํ น โหติ, นิทฺโทสํ อนวชฺชํ, ตํ อิทานิ ปริวตฺติตฺวา อมนุญฺญสภาวํ ชาตํฯ วิมเลติ ตํ อาลปติฯ

อถสฺส สา อาจิกฺขนฺตี ทุติยํ คาถมาห –

[1347]

‘‘ธมฺโม มนุเชสุ มาตีนํ, โทหโฬ นาม ชนินฺท วุจฺจติ;

ธมฺมาหฏํ นาคกุญฺชร, วิธุรสฺส หทยาภิปตฺถเย’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺโมติ สภาโวฯ มาตีนนฺติ อิตฺถีนํฯ ชนินฺทาติ นาคชนสฺส อินฺทฯ ธมฺมาหฏํ นาคกุญฺชร, วิธุรสฺส หทยาภิปตฺถเยติ นาคเสฏฺฐ, อหํ ธมฺเมน สเมน อสาหสิกกมฺเมน อาหฏํ วิธุรสฺส หทยํ อภิปตฺถยามิ, ตํ เม ลภมานาย ชีวิตํ อตฺถิ, อลภมานาย อิเธว มรณนฺติ ตสฺส ปญฺญํ สนฺธาเยวมาห –

ตํ สุตฺวา นาคราชา ตติยํ คาถมาห –

[1348]

‘‘จนฺทํ โข ตฺวํ โทหฬายสิ, สูริยํ วา อถ วาปิ มาลุตํ;

ทุลฺลภญฺหิ วิธุรสฺส ทสฺสนํ, โก วิธุรมิธ มานยิสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ ทุลฺลภญฺหิ วิธุรสฺส ทสฺสนนฺติ อสมธุรสฺส วิธุรสฺส ทสฺสนเมว ทุลฺลภํฯ ตสฺส หิ สกลชมฺพุทีเป ราชาโน ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา วิจรนฺติ, ปสฺสิตุมฺปิ นํ โกจิ น ลภติ, ตํ โก อิธ อานยิสฺสตีติ วทติฯ

สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อลภมานาย เม อิเธว มรณ’’นฺติ ปริวตฺติตฺวา ปิฏฺฐิํ ทตฺวา สาฬกกณฺเณน มุขํ ปิทหิตฺวา นิปชฺชิฯ นาคราชา อนตฺตมโน สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา สยนปิฏฺเฐ นิสินฺโน ‘‘วิมลา วิธุรปณฺฑิตสฺส หทยมํสํ อาหราเปตี’’ติ สญฺญี หุตฺวา ‘‘ปณฺฑิตสฺส หทยํ อลภนฺติยา วิมลาย ชีวิตํ นตฺถิ, กถํ นุ โข ตสฺส หทยมํสํ ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ อถสฺส ธีตา อิรนฺธตี นาม นาคกญฺญา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา มหนฺเตน สิริวิลาเสน ปิตุ อุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิตา, สา ตสฺส อินฺทฺริยวิการํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, อติวิย โทมนสฺสปฺปตฺโตสิ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ ปุจฺฉนฺตี อิมํ คาถมาห –

[1349]

‘‘กิํ นุ ตาต ตุวํ ปชฺฌายสิ, ปทุมํ หตฺถคตํว เต มุขํ;

กิํ นุ ทุมฺมนรูโปสิ อิสฺสร, มา ตฺวํ โสจิ อมิตฺตตาปนา’’ติฯ

ตตฺถ ปชฺฌายสีติ ปุนปฺปุนํ จินฺเตสิฯ หตฺถคตนฺติ หตฺเถน ปริมทฺทิตํ ปทุมํ วิย เต มุขํ ชาตํฯ อิสฺสราติ ปญฺจโยชนสติกสฺส มนฺทิรนาคภวนสฺส, สามีติฯ

ธีตุ วจนํ สุตฺวา นาคราชา ตมตฺถํ อาโรเจนฺโต อาห –

[1350]

‘‘มาตา หิ ตว อิรนฺธติ, วิธุรสฺส หทยํ ธนิยติ;

ทุลฺลภญฺหิ วิธุรสฺส ทสฺสนํ, โก วิธุรมิธ มานยิสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ ธนิยตีติ ปตฺเถติ อิจฺฉติฯ

อถ นํ นาคราชา ‘‘อมฺม, มม สนฺติเก วิธุรํ อาเนตุํ สมตฺโถ นตฺถิ, ตฺวํ มาตุ ชีวิตํ เทหิ, วิธุรํ อาเนตุํ สมตฺถํ ภตฺตารํ ปริเยสาหี’’ติ อุยฺโยเชนฺโต อุปฑฺฒคาถมาห –

[1351]

‘‘ตสฺส ภตฺตุปริเยสนํ จร, โย วิธุรมิธ มานยิสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ จราติ วิจรฯ

อิติ โส กิเลสาภิรตภาเวน ธีตุ อนนุจฺฉวิกํ กถํ กเถสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

‘‘ปิตุโน จ สา สุตฺวาน วากฺยํ, รตฺติํ นิกฺขมฺม อวสฺสุติํ จรี’’ติฯ

ตตฺถ อวสฺสุตินฺติ ภิกฺขเว, สา นาคมาณวิกา ปิตุ วจนํ สุตฺวา ปิตรํ อสฺสาเสตฺวา มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมฺปิ อสฺสาเสตฺวา อตฺตโน สิริคพฺภํ คนฺตฺวา สพฺพาลงฺกาเรหิ อตฺตานํ อลงฺกริตฺวา เอกํ กุสุมฺภรตฺตวตฺถํ นิวาเสตฺวา เอกํ เอกํเส กตฺวา ตเมว รตฺติํ อุทกํ ทฺวิธา กตฺวา นาคภวนโต นิกฺขมฺม หิมวนฺตปฺปเทเส สมุทฺทตีเร ฐิตํ สฏฺฐิโยชนุพฺเพธํ เอกคฺฆนํ กาฬปพฺพตํ นาม อญฺชนคิริํ คนฺตฺวา อวสฺสุติํ จริ กิเลสอวสฺสุติํ ภตฺตุปริเยสนํ จรีติ อตฺโถฯ

จรนฺตี จ ยานิ หิมวนฺเต วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ, ตานิ อาหริตฺวา สกลปพฺพตํ มณิอคฺฆิยํ วิย อลงฺกริตฺวา อุปริตเล ปุปฺผสนฺถารํ กตฺวา มโนรเมนากาเรน นจฺจิตฺวา มธุรคีตํ คายนฺตี สตฺตมํ คาถมาห –

[1352]

‘‘เก คนฺธพฺเพ รกฺขเส จ นาเค, เก กิมฺปุริเส จาปิ มานุเส;

เก ปณฺฑิเต สพฺพกามทเท, ทีฆรตฺตํ ภตฺตา เม ภวิสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ เก คนฺธพฺเพ รกฺขเส จ นาเคติ โก คนฺธพฺโพ วา รกฺขโส วา นาโค วาฯ เก ปณฺฑิเต สพฺพกามทเทติ โก เอเตสุ คนฺธพฺพาทีสุ ปณฺฑิโต สพฺพกามํ ทาตุํ สมตฺโถ, โส วิธุรสฺส หทยมํสโทหฬินิยา มม มาตุ มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา มยฺหํ ทีฆรตฺตํ ภตฺตา ภวิสฺสตีติฯ

ตสฺมิํ ขเณ เวสฺสวณมหาราชสฺส ภาคิเนยฺโย ปุณฺณโก นาม ยกฺขเสนาปติ ติคาวุตปฺปมาณํ มโนมยสินฺธวํ อภิรุยฺห กาฬปพฺพตมตฺถเกน ยกฺขสมาคมํ คจฺฉนฺโต ตํ ตาย คีตสทฺทํ อสฺโสสิฯ อนนฺตเร อตฺตภาเว อนุภูตปุพฺพาย อิตฺถิยา คีตสทฺโท ตสฺส ฉวิอาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ อฏฺฐาสิฯ โส ตาย ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา นิวตฺติตฺวา สินฺธวปิฏฺเฐ นิสินฺโนว ‘‘ภทฺเท, อหํ มม ปญฺญาย ธมฺเมน สเมน วิธุรสฺส หทยํ อาเนตุํ สมตฺโถมฺหิ, ตฺวํ มา จินฺตยี’’ติ ตํ อสฺสาเสนฺโต อฏฺฐมํ คาถมาห –

[1353]

‘‘อสฺสาส เหสฺสามิ เต ปติ, ภตฺตา เต เหสฺสามิ อนินฺทโลจเน;

ปญฺญา หิ มมํ ตถาวิธา, อสฺสาส เหสฺสสิ ภริยา มมา’’ติฯ

ตตฺถ อนินฺทโลจเนติ อนินฺทิตพฺพโลจเนฯ ตถาวิธาติ วิธุรสฺส หทยมํสํ อาหรณสมตฺถาฯ

อถ นํ อิรนฺธตี ‘‘เตน หิ เอหิ, คจฺฉาม เม ปิตุ สนฺติก’’นฺติ อาเนสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1354]

‘‘อวจาสิ ปุณฺณกํ อิรนฺธตี, ปุพฺพปถานุคเตน เจตสา;

เอหิ คจฺฉาม ปิตุ มมนฺติเก, เอโสว เต เอตมตฺถํ ปวกฺขตี’’ติฯ

ตตฺถ ปุพฺพปถานุคเตนาติ อนนฺตเร อตฺตภาเว ภูตปุพฺพสามิเก ตสฺมิํ ปุพฺพปเถเนว อนุคเตนฯ เอหิ คจฺฉามาติ ภิกฺขเว, โส ยกฺขเสนาปติ เอวํ วตฺวา ‘‘อิมํ อสฺสปิฏฺฐิํ อาโรเปตฺวา เนสฺสามี’’ติ ปพฺพตมตฺถกา โอตริตฺวา ตสฺสา คหณตฺถํ หตฺถํ ปสาเรสิฯ สา อตฺตโน หตฺถํ คณฺหิตุํ อทตฺวา เตน ปสาริตหตฺถํ สยํ คเหตฺวา ‘‘สามิ, นาหํ อนาถา, มยฺหํ ปิตา วรุโณ นาม นาคราชา, มาตา วิมลา นาม เทวี, เอหิ มม ปิตุ สนฺติกํ คจฺฉาม, เอโส เอว เต ยถา อมฺหากํ มงฺคลกิริยาย ภวิตพฺพํ, เอวํ เอตมตฺถํ ปวกฺขตี’’ติ อวจาสิฯ

เอวํ วตฺวา สา ยกฺขํ คเหตฺวา ปิตุ สนฺติกํ อคมาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1355]

‘‘อลงฺกตา สุวสนา, มาลินี จนฺทนุสฺสทา;

ยกฺขํ หตฺเถ คเหตฺวาน, ปิตุสนฺติกุปาคมี’’ติฯ

ตตฺถ ปิตุสนฺติกุปาคมีติ อตฺตโน ปิตุโน นาครญฺโญ สนฺติกํ อุปาคมิฯ

ปุณฺณโกปิ ยกฺโข ปฏิหริตฺวา นาคราชสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อิรนฺธติํ ยาจนฺโต อาห –

[1356]

‘‘นาควร วโจ สุโณหิ เม, ปติรูปํ ปฏิปชฺช สุงฺกิยํ;

ปตฺเถมิ อหํ อิรนฺธติํ, ตาย สมงฺคิํ กโรหิ มํ ตุวํฯ

[1357]

‘‘สตํ หตฺถี สตํ อสฺสา, สตํ อสฺสตรีรถา;

สตํ วลภิโย ปุณฺณา, นานารตฺนสฺส เกวลา;

เต นาค ปฏิปชฺชสฺสุ, ธีตรํ เทหิรนฺธติ’’นฺติฯ

ตตฺถ สุงฺกิยนฺติ อตฺตโน กุลปเทสานุรูปํ ธิตุ สุงฺกํ ธนํ ปฏิปชฺช คณฺหฯ สมงฺคิํ กโรหีติ มํ ตาย สทฺธิํ สมงฺคิภูตํ กโรหิฯ วลภิโยติ ภณฺฑสกฏิโยฯ นานารตฺนสฺส เกวลาติ นานารตนสฺส สกลปริปุณฺณาฯ

อถ นํ นาคราชา อาห –

[1358]

‘‘ยาว อามนฺตเย ญาตี, มิตฺเต จ สุหทชฺชเน;

อนามนฺต กตํ กมฺมํ, ตํ ปจฺฉา อนุตปฺปตี’’ติฯ

ตตฺถ ยาว อามนฺตเย ญาตีติ โภ ยกฺขเสนาปติ, อหํ ตุยฺหํ ธีตรํ เทมิ, โน น เทมิ, โถกํ ปน อาคเมหิ, ยาว ญาตเกปิ ชานาเปมิฯ ตํ ปจฺฉา อนุตปฺปตีติ อิตฺถิโย หิ คตคตฏฺฐาเน อภิรมนฺติปิ อนภิรมนฺติปิ, อนภิรติกาเล ญาตกาทโย อมฺเหหิ สทฺธิํ อนามนฺเตตฺวา กตํ กมฺมํ นาม เอวรูปํ โหตีติ อุสฺสุกฺกํ น กโรนฺติ, เอวํ ตํ กมฺมํ ปจฺฉา อนุตาปํ อาวหตีติฯ

เอวํ วตฺวา โส ภริยาย วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตาย สทฺธิํ สลฺลปิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1359]

‘‘ตโต โส วรุโณ นาโค, ปวิสิตฺวา นิเวสนํ;

ภริยํ อามนฺตยิตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[1360]

‘‘‘อยํ โส ปุณฺณโก ยกฺโข, ยาจตี มํ อิรนฺธติํ;

พหุนา วิตฺตลาเภน, ตสฺส เทม ปิยํ มม’’’นฺติฯ

ตตฺถ ปวิสิตฺวาติ วรุโณ ปุณฺณกํ ตตฺเถว ฐเปตฺวา สยํ อุฏฺฐาย ยตฺถสฺส ภริยา นิปนฺนา, ตํ นิเวสนํ ปวิสิตฺวาฯ ปิยํ มมนฺติ มม ปิยํ ธีตรํ ตสฺส พหุนา วิตฺตลาเภน เทมาติ ปุจฺฉติฯ

วิมลา อาห –

[1361]

‘‘น ธเนน น วิตฺเตน, ลพฺภา อมฺหํ อิรนฺธตี;

สเจ จ โข หทยํ ปณฺฑิตสฺส, ธมฺเมน ลทฺธา อิธ มาหเรยฺย;

เอเตน วิตฺเตน กุมาริ ลพฺภา, นาญฺญํ ธนํ อุตฺตริ ปตฺถยามา’’ติฯ

ตตฺถ อมฺหํ อิรนฺธตีติ อมฺหากํ ธีตา อิรนฺธตีฯ เอเตน วิตฺเตนาติ เอเตน ตุฏฺฐิการเณนฯ

โส ตาย สทฺธิํ มนฺเตตฺวา ปุนเทว ปุณฺณเกน สทฺธิํ มนฺเตสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1362]

‘‘ตโต โส วรุโณ นาโค, นิกฺขมิตฺวา นิเวสนา;

ปุณฺณกามนฺตยิตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[1363]

‘‘‘น ธเนน น วิตฺเตน, ลพฺภา อมฺหํ อิรนฺธตี;

สเจ ตุวํ หทยํ ปณฺฑิตส, ธมฺเมน ลทฺธา อิธ มาหเรสิ;

เอเตน วิตฺเตน กุมาริ ลพฺภา, นาญฺญํ ธนํ อุตฺตริ ปตฺถยามา’’’ติฯ

ตตฺถ ปุณฺณกามนฺตยิตฺวานาติ ปุณฺณกํ อามนฺตยิตฺวาฯ

ปุณฺณโก อาห –

[1364]

‘‘ยํ ปณฺฑิโตตฺเยเก วทนฺติ โลเก, ตเมว พาโลติ ปุนาหุ อญฺเญ;

อกฺขาหิ เม วิปฺปวทนฺติ เอตฺถ, กํ ปณฺฑิตํ นาค ตุวํ วเทสี’’ติฯ

ตตฺถ ยํ ปณฺฑิโตตฺเยเกติ โส กิร ‘‘หทยํ ปณฺฑิตสฺสา’’ติ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘ยํ เอเก ปณฺฑิโตติ วทนฺติ, ตเมว อญฺเญ พาโลติ กเถนฺติฯ กิญฺจาปิ เม อิรนฺธติยา วิธุโรติ อกฺขาตํ, ตถาปิ ตถโต ชานิตุํ ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ

นาคราชา อาห –

[1365]

‘‘โกรพฺยราชสฺส ธนญฺจยสฺส, ยทิ เต สุโต วิธุโร นาม กตฺตา;

อาเนหิ ตํ ปณฺฑิตํ ธมฺมลทฺธา, อิรนฺธตี ปทจรา เต โหตู’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺมลทฺธาติ ธมฺเมน ลภิตฺวาฯ ปทจราติ ปาทปริจาริกาฯ

ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก โสมนสฺสปฺปตฺโต สินฺธวํ นยนตฺถาย อุปฏฺฐากํ อาณาเปสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1366]

‘‘อิทญฺจ สุตฺวา วรุณสฺส วากฺยํ, อุฏฺฐาย ยกฺโข ปรมปฺปตีโต;

ตตฺเถว สนฺโต ปุริสํ อสํสิ, อาเนหิ อาชญฺญมิเธว ยุตฺต’’นฺติฯ

ตตฺถ ปุริสํ อสํสีติ อตฺตโน อุปฏฺฐากํ อาณาเปสิฯ อาชญฺญนฺติ การณาการณชานนกสินฺธวํฯ ยุตฺตนฺติ กปฺปิตํฯ

[1367]

‘‘ชาตรูปมยา กณฺณา, กาจมฺหิจมยา ขุรา;

ชมฺโพนทสฺส ปากสฺส, สุวณฺณสฺส อุรจฺฉโท’’ติฯ

ตตฺถ ชาตรูปมยา กณฺณาติ ตเมว สินฺธวํ วณฺเณนฺโต อาหฯ ตสฺส หิ มโนมยสฺส สินฺธวสฺส ชาตรูปมยา กณฺณา, กาจมฺหิจมยา ขุรา, ตสฺส ขุรา รตฺตมณิมยาติ อตฺโถฯ ชมฺโพนทสฺส ปากสฺสาติ ชมฺโพนทสฺส ปกฺกสฺส รตฺตสุวณฺณสฺส อุรจฺฉโทฯ

โส ปุริโส ตาวเทว ตํ สินฺธวํ อาเนสิฯ ปุณฺณโก ตํ อภิรุยฺห อากาเสน เวสฺสวณสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา นาคภวนํ วณฺเณตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ ตสฺสตฺถสฺส ปกาสนตฺถํ อิทํ วุตฺตํ –

[1368]

‘‘เทววาหวหํ ยานํ, อสฺสมารุยฺห ปุณฺณโก;

อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสุ, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเขฯ

[1369]

‘‘โส ปุณฺณโก กามราเคน คิทฺโธ, อิรนฺธติํ นาคกญฺญํ ชิคีสํ;

คนฺตฺวาน ตํ ภูตปติํ ยสสฺสิํ, อิจฺจพฺรวี เวสฺสวณํ กุเวรํฯ

[1370]

‘‘โภควตี นาม มนฺทิเร, วาสา หิรญฺญวตีติ วุจฺจติ;

นคเร นิมฺมิเต กญฺจนมเย, มณฺฑลสฺส อุรคสฺส นิฏฺฐิตํฯ

[1371]

‘‘อฏฺฏาลกา โอฏฺฐคีวิโย, โลหิตงฺกสฺส มสารคลฺลิโน;

ปาสาเทตฺถ สิลามยา, โสวณฺณรตเนหิ ฉาทิตาฯ

[1372]

‘‘อมฺพา ติลกา จ ชมฺพุโย, สตฺตปณฺณา มุจลินฺทเกตกา;

ปิยงฺคุ อุทฺทาลกา สหา, อุปริภทฺทกา สินฺทุวารกาฯ

[1373]

‘‘จมฺเปยฺยกา นาคมลฺลิกา, ภคินีมาลา อถ เมตฺถ โกลิยา;

เอเต ทุมา ปริณามิตา, โสภยนฺติ อุรคสฺส มนฺทิรํฯ

[1374]

‘‘ขชฺชุเรตฺถ สิลามยา, โสวณฺณธุวปุปฺผิตา พหู;

ยตฺถ วสโตปปาติโก, นาคราชา วรุโณ มหิทฺธิโกฯ

[1375]

‘‘ตสฺส โกมาริกา ภริยา, วิมลา กญฺจนเวลฺลิวิคฺคหา;

กาลา ตรุณาว อุคฺคตา, ปุจิมนฺทตฺถนี จารุทสฺสนาฯ

[1376]

‘‘ลาขารสรตฺตสุจฺฉวี , กณิการาว นิวาตปุปฺผิตา;

ติทิโวกจราว อจฺฉรา, วิชฺชุวพฺภฆนา วินิสฺสฏาฯ

[1377]

‘‘สา โทหฬินี สุวิมฺหิตา, วิธุรสฺส หทยํ ธนิยติ;

ตํ เตสํ เทมิ อิสฺสร, เตน เต เทนฺติ อิรนฺธติํ มม’’นฺติฯ

ตตฺถ เทววาหวหํ ยานนฺติ วหิตพฺโพติ วาโห, เทวสงฺขาตํ วาหํ วหตีติ เทววาหวหํฯ ยนฺติ เอเตนาติ ยานํฯ กปฺปิตเกสมสฺสูติ มณฺฑนวเสน สุสํวิหิตเกสมสฺสุฯ เทวานํ ปน เกสมสฺสุกรณกมฺมํ นาม นตฺถิ, วิจิตฺตกถิเกน ปน กถิตํฯ ชิคีสนฺติ ปตฺถยนฺโตฯ เวสฺสวณนฺติ วิสาณาย ราชธานิยา อิสฺสรราชานํฯ กุเวรนฺติ เอวํนามกํฯ โภควตี นามาติ สมฺปนฺนโภคตาย เอวํลทฺธนามํฯ มนฺทิเรติ มนฺทิรํ, ภวนนฺติ อตฺโถฯ วาสา หิรญฺญวตีติ นาคราชสฺส วสนฏฺฐานตฺตา วาสาติ จ, กญฺจนวติยา สุวณฺณปากาเรน ปริกฺขิตฺตตฺตา หิรญฺญวตีติ จ วุจฺจติฯ นคเร นิมฺมิเตติ นครํ นิมฺมิตํฯ กญฺจนมเยติ สุวณฺณมยํฯ มณฺฑลสฺสาติ โภคมณฺฑเลน สมนฺนาคตสฺสฯ นิฏฺฐิตนฺติ กรณปรินิฏฺฐิตํฯ โอฏฺฐคีวิโยติ โอฏฺฐคีวาสณฺฐาเนน กตา รตฺตมณิมสารคลฺลมยา อฏฺฏาลกาฯ ปาสาเทตฺถาติ เอตฺถ นาคภวเน ปาสาทาฯ สิลามยาติ มณิมยาฯ โสวณฺณรตเนหีติ สุวณฺณสงฺขาเตหิ รตเนหิ, สุวณฺณิฏฺฐกาหิ ฉาทิตาติ อตฺโถฯ สหาติ สหการาฯ อุปริภทฺทกาติ อุทฺทาลกชาติกาเยว รุกฺขาฯ จมฺเปยฺยกา นาคมลฺลิกาติ จมฺปกา จ นาคา จ มลฺลิกา จฯ ภคินีมาลา อถ เมตฺถ โกลิยาติ ภคินีมาลา เจว อถ เอตฺถ นาคภวเน โกลิยา นาม รุกฺขา จฯ เอเต ทุมา ปริณามิตาติ เอเต ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขา อญฺญมญฺญํ สงฺฆฏฺฏสาขตาย ปริณามิตา อากุลสมากุลาฯ ขชฺชุเรตฺถาติ ขชฺชุริรุกฺขา เอตฺถฯ สิลามยาติ อินฺทนีลมณิมยาฯ โสวณฺณธุวปุปฺผิตาติ เต ปน สุวณฺณปุปฺเผหิ นิจฺจปุปฺผิตาฯ ยตฺถ วสโตปปาติโกติ ยตฺถ นาคภวเน โอปปาติโก นาคราชา วสติฯ

กญฺจนเวลฺลิวิคฺคหาติ สุวณฺณราสิสสฺสิริกสรีราฯ กาลา ตรุณาว อุคฺคตาติ วิลาสยุตฺตตาย มนฺทวาเตริตา กาลวลฺลิปลฺลวา วิย อุคฺคตาฯ ปุจิมนฺทตฺถนีติ นิมฺพผลสณฺฐานจูจุกา ฯ ลาขารสรตฺตสุจฺฉวีติ หตฺถปาทตลฉวิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ติทิโวกจราติ ติทสภวนจราฯ วิชฺชุวพฺภฆนาติ อพฺภฆนวลาหกนฺตรโต นิสฺสฏา วิชฺชุลตา วิยฯ ตํ เตสํ เทมีติ ตํ ตสฺส หทยํ อหํ เตสํ เทมิ, เอวํ ชานสฺสุฯ อิสฺสราติ มาตุลํ อาลปติฯ

อิติ โส เวสฺสวเณน อนนุญฺญาโต คนฺตุํ อวิสหิตฺวา ตํ อนุชานาเปตุํ เอตา เอตฺตกา คาถา กเถสิฯ เวสฺสวโณ ปน ตสฺส กถํ น สุณาติฯ กิํการณา? ทฺวินฺนํ เทวปุตฺตานํ วิมานอฑฺฑํ ปริจฺฉินฺทตีติฯ ปุณฺณโก อตฺตโน วจนสฺส อสฺสุตภาวํ ญตฺวา ชินกเทวปุตฺตสฺส สนฺติเก อฏฺฐาสิฯ เวสฺสวโณ อฑฺฑํ วินิจฺฉินิตฺวา ปราชิตํ อนุฏฺฐาเปตฺวา อิตรํ ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, ตว วิมาเน วสาหี’’ติ อาหฯ ปุณฺณโก ‘‘คจฺฉ ตฺว’’นฺติ วุตฺตกฺขเณเยว ‘‘มยฺหํ มาตุเลน มม เปสิตภาวํ ชานาถา’’ติ กติปยเทวปุตฺเต สกฺขิํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สินฺธวํ อาหราเปตฺวา อภิรุยฺห ปกฺกามิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1378]

‘‘โส ปุณฺณโก ภูตปติํ ยสสฺสิํ, อามนฺตย เวสฺสวณํ กุเวรํ;

ตตฺเถว สนฺโต ปุริสํ อสํสิ, อาเนหิ อาชญฺญมิเธว ยุตฺตํฯ

[1379]

‘‘ชาตรูปมยา กณฺณา, กาจมฺหิจมยา ขุรา;

ชมฺโพนทสฺส ปากสฺส, สุวณฺณสฺส อุรจฺฉโทฯ

[1380]

‘‘เทววาหวหํ ยานํ, อสฺสมารุยฺห ปุณฺณโก;

อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสุ, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข’’ติฯ

ตตฺถ อามนฺตยาติ อามนฺตยิตฺวาฯ

โส อากาเสน คจฺฉนฺโตเยว จินฺเตสิ ‘‘วิธุรปณฺฑิโต มหาปริวาโร, น สกฺกา ตํ คณฺหิตุํ, ธนญฺจยโกรพฺโย ปน ชูตวิตฺตโก, ตํ ชูเตน ชินิตฺวา วิธุรํ คณฺหิสฺสามิ, ฆเร ปนสฺส พหูนิ รตนานิ, อปฺปคฺเฆน ลกฺเขน ชูตํ น กีฬิสฺสติ, มหคฺฆรตนํ หริตุํ วฏฺฏติ, อญฺญํ รตนํ ราชา น คณฺหิสฺสติ, ราชคหสฺส สามนฺตา เวปุลฺลปพฺพตพฺภนฺตเร จกฺกวตฺติรญฺโญ ปริโภคมณิรตนํ อตฺถิ มหานุภาวํ, ตํ คเหตฺวา เตน ราชานํ ปโลเภตฺวา ชินิสฺสามี’’ติฯ โส ตถา อกาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1381]

‘‘โส อคฺคมา ราชคหํ สุรมฺมํ, องฺคสฺส รญฺโญ นครํ ทุรายุตํ;

ปหูตภกฺขํ พหุอนฺนปานํ, มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺสฯ

[1382]

‘‘มยูรโกญฺจาคณสมฺปฆุฏฺฐํ , ทิชาภิฆุฏฺฐํ ทิชสงฺฆเสวิตํ;

นานาสกุนฺตาภิรุทํ สุวงฺคณํ, ปุปฺผาภิกิณฺณํ หิมวํว ปพฺพตํฯ

[1383]

‘‘โส ปุณฺณโก เวปุลมาภิรูหิ, สิลุจฺจยํ กิมฺปุริสานุจิณฺณํ;

อนฺเวสมาโน มณิรตนํ อุฬารํ, ตมทฺทสา ปพฺพตกูฏมชฺเฌ’’ติฯ

ตตฺถ องฺคสฺส รญฺโญติ ตทา องฺคสฺส รญฺโญว มคธรชฺชํ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘องฺคสฺส รญฺโญ นคร’’นฺติฯ ทุรายุตนฺติ ปจฺจตฺถิเกหิ ทุรายุตฺตํฯ มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺสาติ มสกฺกสารสงฺขาเต สิเนรุปพฺพตมตฺถเก มาปิตตฺตา ‘‘มสกฺกสาร’’นฺติ ลทฺธนามํ วาสวสฺส ภวนํ วิยฯ ทิชาภิฆุฏฺฐนฺติ อญฺเญหิ จ ปกฺขีหิ อภิสงฺฆุฏฺฐํ นินฺนาทิตํฯ นานาสกุนฺตาภิรุทนฺติ มธุรสฺสเรน คายนฺเตหิ วิย นานาวิเธหิ สกุเณหิ อภิรุทํ, อภิคีตนฺติ อตฺโถฯ สุวงฺคณนฺติ สุนฺทรองฺคณํ มนุญฺญตลํฯ หิมวํว ปพฺพตนฺติ หิมวนฺตปพฺพตํ วิยฯ เวปุลมาภิรูหีติ ภิกฺขเว, โส ปุณฺณโก เอวรูปํ เวปุลฺลปพฺพตํ อภิรุหิฯ ปพฺพตกูฏมชฺเฌติ ปพฺพตกูฏอนฺตเร ตํ มณิํ อทฺทสฯ

[1384]

‘‘ทิสฺวา มณิํ ปภสฺสรํ ชาติมนฺตํ, มโนหรํ มณิรตนํ อุฬารํ;

ททฺทลฺลมานํ ยสสา ยสสฺสินํ, โอภาสตี วิชฺชุริวนฺตลิกฺเขฯ

[1385]

‘‘ตมคฺคหี เวฬุริยํ มหคฺฆํ, มโนหรํ นาม มหานุภาวํ;

อาชญฺญมารุยฺห มโนมวณฺโณ, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข’’ติฯ

ตตฺถ มโนหรนฺติ มนสาภิปตฺถิตสฺส ธนสฺส อาหรณสมตฺถํฯ ททฺทลฺลมานนฺติ อุชฺชลมานํฯ ยสสาติ ปริวารมณิคเณนฯ โอภาสตีติ ตํ มณิรตนํ อากาเส วิชฺชุริว โอภาสติฯ ตมคฺคหีติ ตํ มณิรตนํ อคฺคเหสิฯ ตํ ปน มณิรตนํ กุมฺภิโร นาม ยกฺโข กุมฺภณฺฑสหสฺสปริวาโร รกฺขติฯ โส ปน เตน กุชฺฌิตฺวา โอโลกิตมตฺเตเนว ภีตตสิโต ปลายิตฺวา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺวา กมฺปมาโน โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิฯ อิติ ตํ ปลาเปตฺวา ปุณฺณโก มณิรตนํ อคฺคเหสิฯ มโนหรํ นามาติ มนสา จินฺติตํ ธนํ อาหริตุํ สกฺโกตีติ เอวํลทฺธนามํฯ

อิติ โส ตํ คเหตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺโต ตํ นครํ ปตฺโตฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1386]

‘‘โส อคฺคมา นครมินฺทปตฺถํ, โอรุยฺหุปาคจฺฉิ สภํ กุรูนํ;

สมาคเต เอกสตํ สมคฺเค, อวฺเหตฺถ ยกฺโข อวิกมฺปมาโนฯ

[1387]

‘‘โก นีธ รญฺญํ วรมาภิเชติ, กมาภิเชยฺยาม วรทฺธเนน;

กมนุตฺตรํ รตนวรํ ชินาม, โก วาปิ โน เชติ วรทฺธเนนา’’ติฯ

ตตฺถ โอรุยฺหุปาคจฺฉิ สภํ กุรูนนฺติ ภิกฺขเว, โส ปุณฺณโก อสฺสปิฏฺฐิโต โอรุยฺห อสฺสํ อทิสฺสมานรูปํ ฐเปตฺวา มาณวกวณฺเณน กุรูนํ สภํ อุปคโตฯ เอกสตนฺติ เอกสตราชาโน อฉมฺภีโต หุตฺวา ‘‘โก นีธา’’ติอาทีนิ วทนฺโต ชูเตน อวฺเหตฺถฯ โก นีธาติ โก นุ อิมสฺมิํ ราชสมาคเมฯ รญฺญนฺติ ราชูนํ อนฺตเรฯ วรมาภิเชตีติ อมฺหากํ สนฺตกํ เสฏฺฐรตนํ อภิเชติ, ‘‘อหํ ชินามี’’ติ วตฺตุํ อุสฺสหติฯ กมาภิเชยฺยามาติ กํ วา มยํ ชิเนยฺยามฯ วรทฺธเนนาติ อุตฺตมธเนนฯ กมนุตฺตรนฺติ ชินนฺโต จ กตรํ ราชานํ อนุตฺตรํ รตนวรํ ชินามฯ โก วาปิ โน เชตีติ อถ วา โก นาม ราชา อมฺเห วรธเนน เชติฯ อิติ โส จตูหิ ปเทหิ โกรพฺยเมว ฆฏฺเฏติฯ

อถ ราชา ‘‘มยา อิโต ปุพฺเพ เอวํ สูโร หุตฺวา กเถนฺโต นาม น ทิฏฺฐปุพฺโพ, โก นุ โข เอโส’’ติ จินฺเตตฺวา ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –

[1388]

‘‘กุหิํ นุ รฏฺเฐ ตว ชาติภูมิ, น โกรพฺยสฺเสว วโจ ตเวทํ;

อภีโตสิ โน วณฺณนิภาย สพฺเพ, อกฺขาหิ เม นามญฺจ พนฺธเว จา’’ติฯ

ตตฺถ น โกรพฺยสฺเสวาติ กุรุรฏฺฐวาสิกสฺเสว ตว วจนํ น โหติฯ

ตํ สุตฺวา อิตโร ‘‘อยํ ราชา มม นามํ ปุจฺฉติ, ปุณฺณโก จ นาม ทาโส โหติฯ สจาหํ ‘ปุณฺณโกสฺมี’ติ วกฺขามิ, ‘เอส ทาโส, ตสฺมา มํ ปคพฺภตาย เอวํ วเทตี’ติ อวมญฺญิสฺสติ, อนนฺตราตีเต อตฺตภาเว นามมสฺส กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[1389]

‘‘กจฺจายโน มาณวโกสฺมิ ราช, อนูนนาโม อิติ มวฺหยนฺติ;

องฺเคสุ เม ญาตโย พนฺธวา จ, อกฺเขน เทวสฺมิ อิธานุปตฺโต’’ติฯ

ตตฺถ อนูนนาโมติ น อูนนาโมฯ อิมินา อตฺตโน ปุณฺณกนามเมว ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา กเถติฯ

อิติ มวฺหยนฺตีติ อิติ มํ อวฺหยนฺติ ปกฺโกสนฺติ ฯ องฺเคสูติ องฺครฏฺเฐ กาลจมฺปานคเร วสนฺติฯ อกฺเขน เทวสฺมีติ เทว, ชูตกีฬนตฺเถน อิธ อนุปฺปตฺโตสฺมิฯ

อถ ราชา ‘‘มาณว, ตฺวํ ชูเตน ชิโต กิํ ทสฺสสิ, กิํ เต อตฺถี’’ติ ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –

[1390]

‘‘กิํ มาณวสฺส รตนานิ อตฺถิ, เย ตํ ชินนฺโต หเร อกฺขธุตฺโต;

พหูนิ รญฺโญ รตนานิ อตฺถิ, เต ตฺวํ ทลิทฺโท กถมวฺหเยสี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – กิตฺตกานิ โภโต มาณวสฺส รตนานิ อตฺถิ, เย ตํ ชินนฺโต อกฺขธุตฺโต ‘‘อาหรา’’ติ วตฺวา หเรยฺยฯ รญฺโญ ปน นิเวสเน พหูนิ รตนานิ อตฺถิ, เต ราชาโน เอวํ พหุธเน ตฺวํ ทลิทฺโท สมาโน กถํ ชูเตน อวฺหยสีติฯ

ตโต ปุณฺณโก คาถมาห –

[1391]

‘‘มโนหโร นาม มณี มมายํ, มโนหรํ มณิรตนํ อุฬารํ;

อิมญฺจ อาชญฺญมมิตฺตตาปนํ, เอตํ เม ชินิตฺวา หเร อกฺขธุตฺโต’’ติฯ

ปาฬิโปตฺถเกสุ ปน ‘‘มณิ มม วิชฺชติ โลหิตงฺโก’’ติ ลิขิตํฯ โส ปน มณิ เวฬุริโย, ตสฺมา อิทเมว สเมติฯ

ตตฺถ อาชญฺญนฺติ อิมํ อาชานียสฺสญฺจ มณิญฺจาติ เอตํ เม อุภยํ หเรยฺย อกฺขธุตฺโตติ อสฺสํ ทสฺเสตฺวา เอวมาหฯ

ตํ สุตฺวา ราชา คาถมาห –

[1392]

‘‘เอโก มณี มาณว กิํ กริสฺสติ, อาชานิเยโก ปน กิํ กริสฺสติ;

พหูนิ รญฺโญ มณิรตนานิ อตฺถิ, อาชานิยา วาตชวา อนปฺปกา’’ติฯ

โทหฬกณฺฑํ นิฏฺฐิตํฯ

มณิกณฺฑํ

โส รญฺโญ กถํ สุตฺวา ‘‘มหาราช, กิํ นาม เอตํ วเทถ, เอโก อสฺโส อสฺสสหสฺสํ ลกฺขํ โหติ, เอโก มณิ มณิสหสฺสํ ลกฺขํ โหติฯ น หิ สพฺเพ อสฺสา เอกสทิสา, อิมสฺส ตาว ชวํ ปสฺสถา’’ติ วตฺวา อสฺสํ อภิรุหิตฺวา ปาการมตฺถเกน เปเสสิฯ สตฺตโยชนิกํ นครํ อสฺเสหิ คีวาย คีวํ ปหรนฺเตหิ ปริกฺขิตฺตํ วิย อโหสิฯ อถานุกฺกเมน อสฺโสปิ น ปญฺญายิ, ยกฺโขปิ น ปญฺญายิ, อุทเร พทฺธรตฺตปโฏว ปญฺญายิฯ โส อสฺสโต โอรุยฺห ‘‘ทิฏฺโฐ, มหาราช, อสฺสสฺส เวโค’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ทิฏฺโฐ’’ติ วุตฺเต ‘‘อิทานิ ปุน ปสฺส, มหาราชา’’ติ วตฺวา อสฺสํ อนฺโตนคเร อุยฺยาเน โปกฺขรณิยา อุทกปิฏฺเฐ เปเสสิ, ขุรคฺคานิ อเตเมนฺโตว ปกฺขนฺทิฯ อถ นํ ปทุมปตฺเตสุ วิจราเปตฺวา ปาณิํ ปหริตฺวา หตฺถํ ปสาเรสิ, อสฺโส อาคนฺตฺวา ปาณิตเล ปติฏฺฐาสิฯ ตโต ‘‘วฏฺฏเต เอวรูปํ อสฺสรตนํ นรินฺทา’’ติ วตฺวา ‘‘วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มหาราช, อสฺสรตนํ ตาว ติฏฺฐตุ, มณิรตนสฺส มหานุภาวํ ปสฺสา’’ติ วตฺวา ตสฺสานุภาวํ ปกาเสนฺโต อาห –

[1393]

‘‘อิทญฺจ เม มณิรตนํ, ปสฺส ตฺวํ ทฺวิปทุตฺตม;

อิตฺถีนํ วิคฺคหา เจตฺถ, ปุริสานญฺจ วิคฺคหาฯ

[1394]

‘‘มิคานํ วิคฺคหา เจตฺถ, สกุณานญฺจ วิคฺคหา;

นาคราชา สุปณฺณา จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติฯ

ตตฺถ อิตฺถีนนฺติ เอตสฺมิญฺหิ มณิรตเน อลงฺกตปฏิยตฺตา อเนกา อิตฺถิวิคฺคหา ปุริสวิคฺคหา นานปฺปการา มิคปกฺขิสงฺฆา เสนงฺคาทีนิ จ ปญฺญายนฺติ, ตานิ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ นิมฺมิตนฺติ อิทํ เอวรูปํ อจฺเฉรกํ มณิมฺหิ นิมฺมิตํ ปสฺสฯ

‘‘อปรมฺปิ ปสฺสาหี’’ติ วตฺวา คาถา อาห –

[1395]

‘‘หตฺถานีกํ รถานีกํ, อสฺเส ปตฺตี จ วมฺมิเน;

จตุรงฺคินิมํ เสนํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํฯ

[1396]

‘‘หตฺถาโรเห อนีกฏฺเฐ, รถิเก ปตฺติการเก;

พลคฺคานิ วิยูฬฺหานิ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติฯ

ตตฺถ พลคฺคานีติ พลาเนวฯ วิยูฬฺหานีติ พฺยูหวเสน ฐิตานิฯ

[1397]

‘‘ปุรํ อุทฺธาปสมฺปนฺนํ, พหุปาการโตรณํ;

สิงฺฆาฏเก สุภูมิโย, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํฯ

[1398]

‘‘เอสิกา ปริขาโย จ, ปลิขํ อคฺคฬานิ จ;

อฏฺฏาลเก จ ทฺวาเร จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติฯ

ตตฺถ ปุรนฺติ นครํฯ อุทฺธาปสมฺปนฺนนฺติ ปาการวตฺถุนา สมฺปนฺนํฯ พหุปาการโตรณนฺติ อุจฺจปาการโตรณนครทฺวาเรน สมฺปนฺนํฯ สิงฺฆาฏเกติ วีถิจตุกฺกานิฯ สุภูมิโยติ นครูปจาเร วิจิตฺตา รมณียภูมิโยฯ เอสิกาติ นครทฺวาเรสุ อุฏฺฐาปิเต เอสิกตฺถมฺเภฯ ปลิขนฺติ ปลิฆํ, อยเมว วา ปาโฐฯ อคฺคฬานีติ นครทฺวารกวาฏานิฯ ทฺวาเร จาติ โคปุรานิ จฯ

[1399]

‘‘ปสฺส โตรณมคฺเคสุ, นานาทิชคณา พหู;

หํสา โกญฺจา มยูรา จ, จกฺกวากา จ กุกฺกุหาฯ

[1400]

‘‘กุณาลกา พหู จิตฺรา, สิขณฺฑี ชีวชีวกา;

นานาทิชคณากิณฺณํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติฯ

ตตฺถ โตรณมคฺเคสูติ เอตสฺมิํ นคเร โตรณคฺเคสุฯ กุณาลกาติ กาฬโกกิลาฯ จิตฺราติ จิตฺรปตฺตโกกิลาฯ

[1401]

‘‘ปสฺส นครํ สุปาการํ, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;

สมุสฺสิตธชํ รมฺมํ, โสณฺณวาลุกสนฺถตํฯ

[1402]

‘‘ปสฺเสตฺถ ปณฺณสาลาโย, วิภตฺตา ภาคโส มิตา;

นิเวสเน นิเวเส จ, สนฺธิพฺยูเห ปถทฺธิโย’’ติฯ

ตตฺถ สุปาการนฺติ กญฺจนปาการปริกฺขิตฺตํฯ ปณฺณสาลาโยติ นานาภณฺฑปุณฺเณ อาปเณฯ นิเวสเน นิเวเส จาติ เคหานิ เจว เคหวตฺถูนิ จฯ สนฺธิพฺยูเหติ ฆรสนฺธิโย จ อนิพฺพิทฺธรจฺฉา จฯ ปถทฺธิโยติ นิพฺพิทฺธวีถิโยฯ

[1403]

‘‘ปานาคาเร จ โสณฺเฑ จ, สูนา โอทนิยา ฆรา;

เวสี จ คณิกาโย จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํฯ

[1404]

‘‘มาลากาเร จ รชเก, คนฺธิเก อถ ทุสฺสิเก;

สุวณฺณกาเร มณิกาเร, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํฯ

[1405]

‘‘อาฬาริเก จ สูเท จ, นฏนาฏกคายิโน;

ปาณิสฺสเร กุมฺภถูนิเก, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติฯ

ตตฺถ โสณฺเฑ จาติ อตฺตโน อนุรูเปหิ กณฺฐกณฺณปิลนฺธเนหิ สมนฺนาคเต อาปานภูมิํ สชฺเชตฺวา นิสินฺเน สุราโสณฺเฑ จฯ อาฬาริเกติ ปูวปาเกฯ สูเทติ ภตฺตการเกฯ ปาณิสฺสเรติ ปาณิปฺปหาเรน คายนฺเตฯ กุมฺภถูนิเกติ ฆฏททฺทริวาทเกฯ

[1406]

‘‘ปสฺส เภรี มุทิงฺคา จ, สงฺขา ปณวทินฺทิมา;

สพฺพญฺจ ตาฬาวจรํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํฯ

[1407]

‘‘สมฺมตาลญฺจ วีณญฺจ, นจฺจคีตํ สุวาทิตํ;

ตูริยตาฬิตสงฺฆุฏฺฐํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํฯ

[1408]

‘‘ลงฺฆิกา มุฏฺฐิกา เจตฺถ, มายาการา จ โสภิยา;

เวตาลิเก จ ชลฺเล จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติฯ

ตตฺถ สมฺมตาลญฺจาติ ขทิราทิสมฺมญฺเจว กํสตาลญฺจฯ ตูริยตาฬิตสงฺฆุฏฺฐนฺติ นานาตูริยานํ ตาฬิเตหิ สงฺฆุฏฺฐํฯ มุฏฺฐิกาติ มุฏฺฐิกมลฺลาฯ โสภิยาติ นครโสภนา อิตฺถี จ สมฺปนฺนรูปา ปุริสา จฯ เวตาลิเกติ เวตาลอุฏฺฐาปเกฯ ชลฺเลติ มสฺสูนิ กโรนฺเต นฺหาปิเตฯ

[1409]

‘‘สมชฺชา เจตฺถ วตฺตนฺติ, อากิณฺณา นรนาริภิ;

มญฺจาติมญฺเจ ภูมิโย, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติฯ

ตตฺถ มญฺจาติมญฺเจติ มญฺจานํ อุปริ พทฺธมญฺเจฯ ภูมิโยติ รมณียา สมชฺชภูมิโยฯ

[1410]

‘‘ปสฺส มลฺเล สมชฺชสฺมิํ, โผเฏนฺเต ทิคุณํ ภุชํ;

นิหเต นิหตมาเน จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติฯ

ตตฺถ สมชฺชสฺมินฺติ มลฺลรงฺเคฯ นิหเตติ นิหนิตฺวา ชินิตฺวา ฐิเตฯ นิหตมาเนติ ปราชิเตฯ

[1411]

‘‘ปสฺส ปพฺพตปาเทสุ, นานามิคคณา พหู;

สีหา พฺยคฺฆา วราหา จ, อจฺฉโกกตรจฺฉโยฯ

[1412]

‘‘ปลาสาทา ควชา จ, มหิํสา โรหิตา รุรู;

เอเณยฺยา จ วราหา จ, คณิโน นีกสูกราฯ

[1413]

‘‘กทลิมิคา พหู จิตฺรา, พิฬารา สสกณฺฏกา;

นานามิคคณากิณฺณํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติฯ

ตตฺถ ปลาสาทาติ ขคฺคมิคาฯ ‘‘ปลตา’’ติปิ ปาโฐฯ ควชาติ ควยาฯ วราหาติ เอกา มิคชาติกาฯ ตถา คณิโน เจว นีกสูกรา จฯ พหู จิตฺราติ นานปฺปการา จิตฺรา มิคาฯ พิฬาราติ อรญฺญพิฬาราฯ สสกณฺฏกาติ สสา จ กณฺฏกา จฯ

[1414]

‘‘นชฺชาโย สุปฺปติตฺถาโย, โสณฺณวาลุกสนฺถตา;

อจฺฉา สวนฺติ อมฺพูนิ, มจฺฉคุมฺพนิเสวิตาฯ

[1415]

‘‘กุมฺภีลา มกรา เจตฺถ, สุสุมารา จ กจฺฉปา;

ปาฐีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มุญฺจโรหิตา’’ติฯ

ตตฺถ นชฺชาโยติ นทิโยฯ โสณฺณวาลุกสนฺถตาติ สุวณฺณวาลุกาย สนฺถตตลาฯ กุมฺภีลาติ อิเม เอวรูปา ชลจรา อนฺโตนทิยํ วิจรนฺติ, เตปิ มณิมฺหิ ปสฺสาหีติฯ

[1416]

‘‘นานาทิชคณากิณฺณา, นานาทุมคณายุตา;

เวฬุริยกโรทาโย, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติฯ

ตตฺถ เวฬุริยกโรทาโยติ เวฬุริยปาสาเณ ปหริตฺวา สทฺทํ กโรนฺติโย เอวรูปา นชฺชาโยติฯ

[1417]

‘‘ปสฺเสตฺถ โปกฺขรณิโย, สุวิภตฺตา จตุทฺทิสา;

นานาทิชคณากิณฺณา, ปุถุโลมนิเสวิตาฯ

[1418]

‘‘สมนฺโตทกสมฺปนฺนํ, มหิํ สาครกุณฺฑลํ;

อุเปตํ วนราเชหิ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติฯ

ตตฺถ ปุถุโลมนิเสวิตาติ มหามจฺเฉหิ นิเสวิตาฯ วนราเชหีติ วนราชีหิ, อยเมว วา ปาโฐฯ

[1419]

‘‘ปุรโต วิเทเห ปสฺส, โคยานิเย จ ปจฺฉโต;

กุรุโย ชมฺพุทีปญฺจ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํฯ

[1420]

‘‘ปสฺส จนฺทํ สูริยญฺจ, โอภาสนฺเต จตุทฺทิสา;

สิเนรุํ อนุปริยนฺเต, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํฯ

[1421]

‘‘สิเนรุํ หิมวนฺตญฺจ, สาครญฺจ มหีตลํ;

จตฺตาโร จ มหาราเช, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํฯ

[1422]

‘‘อาราเม วนคุมฺเพ จ, ปาฏิเย จ สิลุจฺจเย;

รมฺเม กิมฺปุริสากิณฺเณ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํฯ

[1423]

‘‘ผารุสกํ จิตฺตลตํ, มิสฺสกํ นนฺทนํ วนํ;

เวชยนฺตญฺจ ปาสาทํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํฯ

[1424]

‘‘สุธมฺมํ ตาวติํสญฺจ, ปาริฉตฺตญฺจ ปุปฺผิตํ;

เอราวณํ นาคราชํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํฯ

[1425]

‘‘ปสฺเสตฺถ เทวกญฺญาโย, นภา วิชฺชุริวุคฺคตา;

นนฺทเน วิจรนฺติโย, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํฯ

[1426]

‘‘ปสฺเสตฺถ เทวกญฺญาโย, เทวปุตฺตปโลภินี;

เทวปุตฺเต รมมาเน, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติฯ

ตตฺถ วิเทเหติ ปุพฺพวิเทหทีปํฯ โคยานิเยติ อปรโคยานทีปํฯ กุรุโยติ อุตฺตรกุรุ จ ทกฺขิณโต ชมฺพุทีปญฺจฯ อนุปริยนฺเตติ เอเต จนฺทิมสูริเย สิเนรุํ อนุปริยายนฺเตฯ ปาฏิเยติ ปตฺถริตฺวา ฐปิเต วิย ปิฏฺฐิปาสาเณฯ

[1427]

‘‘ปโรสหสฺสปาสาเท, เวฬุริยผลสนฺถเต;

ปชฺชลนฺเต จ วณฺเณน, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํฯ

[1428]

‘‘ตาวติํเส จ ยาเม จ, ตุสิเต จาปิ นิมฺมิเต;

ปรนิมฺมิตวสวตฺติโน, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํฯ

[1429]

‘‘ปสฺเสตฺถ โปกฺขรณิโย, วิปฺปสนฺโนทิกา สุจี;

มนฺทาลเกหิ สญฺฉนฺนา, ปทุมุปฺปลเกหิ จา’’ติฯ

ตตฺถ ปโรสหสฺสนฺติ ตาวติํสภวเน อติเรกสหสฺสปาสาเทฯ

[1430]

‘‘ทเสตฺถ ราชิโย เสตา, ทส นีลา มโนรมา;

ฉ ปิงฺคลา ปนฺนรส, หลิทฺทา จ จตุทฺทสฯ

[1431]

‘‘วีสติ ตตฺถ โสวณฺณา, วีสติ รชตามยา;

อินฺทโคปกวณฺณาภา, ตาว ทิสฺสนฺติ ติํสติฯ

[1432]

‘‘ทเสตฺถ กาฬิโย ฉจฺจ, มญฺเชฏฺฐา ปนฺนวีสติ;

มิสฺสา พนฺธุกปุปฺเผหิ, นีลุปฺปลวิจิตฺติกาฯ

[1433]

‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ, อจฺจิมนฺตํ ปภสฺสรํ;

โอธิสุงฺกํ มหาราช, ปสฺส ตฺวํ ทฺวิปทุตฺตมา’’ติฯ

ตตฺถ ทเสตฺถ ราชิโย เสตาติ เอตสฺมิํ มณิกฺขนฺเธ ทส เสตราชิโยฯ

ฉ ปิงฺคลา ปนฺนรสาติ ฉ จ ปนฺนรส จาติ เอกวีสติ ปิงฺคลราชิโย ฯ หลิทฺทาติ หลิทฺทวณฺณา จตุทฺทสฯ ติํสตีติ อินฺทโคปกวณฺณาภา ติํส ราชิโยฯ ทส ฉจฺจาติ ทส จ ฉ จ โสฬส กาฬราชิโยฯ ปนฺนวีสตีติ ปญฺจวีสติ มญฺเชฏฺฐวณฺณา ปภสฺสราฯ มิสฺสา พนฺธุกปุปฺเผหีติ กาฬมญฺเชฏฺฐวณฺณราชิโย เอเตหิ มิสฺสา วิจิตฺติกา ปสฺสฯ เอตฺถ หิ กาฬราชิโย พนฺธุชีวกปุปฺเผหิ มิสฺสา, มญฺเชฏฺฐราชิโย นีลุปฺปเลหิ วิจิตฺติกาฯ โอธิสุงฺกนฺติ สุงฺกโกฏฺฐาสํฯ โย มํ ชูเต ชินิสฺสติ, ตสฺสิมํ สุงฺกโกฏฺฐาสํ ปสฺสาติ วทติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘โหตุ สุงฺกํ, มหาราชา’’ติปิ ปาโฐฯ ตสฺสตฺโถ – ทฺวิปทุตฺตม ปสฺส ตฺวํ อิมํ เอวรูปํ มณิกฺขนฺธํ, อิทเมว, มหาราช, สุงฺกํ โหตุฯ โย มํ ชูเต ชินิสฺสติ, ตสฺสิทํ ภวิสฺสตีติฯ

มณิกณฺฑํ นิฏฺฐิตํฯ

อกฺขกณฺฑํ

เอวํ วตฺวา ปุณฺณโก ‘‘มหาราช, อหํ ตาว ชูเต ปราชิโต อิมํ มณิรตนํ ทสฺสามิ, ตฺวํ ปน กิํ ทสฺสสี’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต, มม สรีรญฺจ เทวิญฺจ เสตจฺฉตฺตญฺจ ฐเปตฺวา เสสํ มม สนฺตกํ สุงฺกํ โหตู’’ติฯ ‘‘เตน หิ, เทว, มา จิรายิ, อหํ ทูราคโต, ขิปฺปํ ชูตมณฺฑลํ สชฺชาเปหี’’ติฯ ราชา อมจฺเจ อาณาเปสิฯ เต ขิปฺปํ ชูตมณฺฑลํ สชฺเชตฺวา รญฺโญ วรโปตฺถกตฺถรณํ สนฺถริตฺวา เสสราชูนญฺจาปิ อาสนานิ ปญฺญเปตฺวา ปุณฺณกสฺสปิ ปติรูปํ อาสนํ ปญฺญเปตฺวา รญฺโญ กาลํ อาโรจยิํสุฯ ตโต ปุณฺณโก ราชานํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

[1434]

‘‘อุปาคตํ ราช มุเปหิ ลกฺขํ, เนตาทิสํ มณิรตนํ ตวตฺถิ;

ธมฺเมน ชิสฺสาม อสาหเสน, ชิโต จ โน ขิปฺปมวากโรหี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – มหาราช, ชูตสาลาย กมฺมํ อุปาคตํ นิฏฺฐิตํ, เอตาทิสํ มณิรตนํ ตว นตฺถิ, มา ปปญฺจํ กโรหิ, อุเปหิ ลกฺขํ อกฺเขหิ กีฬนฏฺฐานํ อุปคจฺฉฯ กีฬนฺตา จ มยํ ธมฺเมน ชิสฺสาม, ธมฺเมเนว โน อสาหเสน ชโย โหตุฯ สเจ ปน ตฺวํ ชิโต ภวิสฺสสิ, อถ โน ขิปฺปมวากโรหิ, ปปญฺจํ อกตฺวาว ชิโต ธนํ ทเทยฺยาสีติ วุตฺตํ โหติฯ

อถ นํ ราชา ‘‘มาณว, ตฺวํ มํ ‘ราชา’ติ มา ภายิ, ธมฺเมเนว โน อสาหเสน ชยปราชโย ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก ‘‘อมฺหากํ ธมฺเมเนว ชยปราชยภาวํ ชานาถา’’ติ เตปิ ราชาโน สกฺขิํ กโรนฺโต คาถมาห –

[1435]

‘‘ปญฺจาล ปจฺจุคฺคต สูรเสน, มจฺฉา จ มทฺทา สห เกกเกภิ;

ปสฺสนฺตุ โนเต อสเฐน ยุทฺธํ, น โน สภายํ น กโรนฺติ กิญฺจี’’ติฯ

ตตฺถ ปจฺจุคฺคตาติ อุคฺคตตฺตา ปญฺญาตตฺตา ปากฏตฺตา ปญฺจาลราชานเมวาลปติฯ มจฺฉา จาติ ตฺวญฺจ, สมฺม มจฺฉราชฯ มทฺทาติ มทฺทราชฯ สห เกกเกภีติ เกกเกภินาเมน ชนปเทน สห วตฺตมานเกกเกภิราช, ตฺวญฺจฯ อถ วา สหสทฺทํ ‘‘เกกเกภี’’ติ ปทสฺส ปจฺฉโต ฐเปตฺวา ปจฺจุคฺคตสทฺทญฺจ สูรเสนวิเสสนํ กตฺวา ปญฺจาลปจฺจุคฺคตสูรเสน มจฺฉา จ มทฺทา จ เกกเกภิ สห เสสราชาโน จาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปสฺสนฺตุ โนเตติ อมฺหากํ ทฺวินฺนํ เอเต ราชาโน อสเฐน อกฺขยุทฺธํ ปสฺสนฺตุฯ น โน สภายํ น กโรนฺติ กิญฺจีติ เอตฺถ โนติ นิปาตมตฺตํ, สภายํ กิญฺจิ สกฺขิํ น น กโรนฺติ, ขตฺติเยปิ พฺราหฺมเณปิ กโรนฺติเยว, ตสฺมา สเจ กิญฺจิ อการณํ อุปฺปชฺชติ, ‘‘น โน สุตํ, น โน ทิฏฺฐ’’นฺติ วตฺตุํ น ลภิสฺสถ, อปฺปมตฺตา โหถาติฯ

เอวํ ยกฺขเสนาปติ ราชาโน สกฺขิํ อกาสิฯ ราชาปิ เอกสตราชปริวุโต ปุณฺณกํ คเหตฺวา ชูตสาลํ ปาวิสิฯ สพฺเพปิ ปติรูปาสเนสุ นิสีทิํสุ, รชตผลเก สุวณฺณปาสเก ฐปยิํสุฯ ปุณฺณโก ตุริตตุริโต อาห ‘‘มหาราช, ปาสเกสุ อายา นาม มาลิกํ สาวฏฺฏํ พหุลํ สนฺติภทฺราทโย จตุวีสติ, เตสุ ตุมฺเห อตฺตโน รุจฺจนกํ อายํ คณฺหถา’’ติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ พหุลํ คณฺหิฯ

ปุณฺณโก สาวฏฺฏํ คณฺหิฯ อถ นํ ราชา อาห ‘‘เตน หิ ตาว มาณว, ปาสเก ปาเตหี’’ติฯ ‘‘มหาราช, ปฐมํ มม วาโร น ปาปุณาติ, ตุมฺเห ปาเตถา’’ติ วุตฺเต ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ ตสฺส ปน ตติเย อตฺตภาเว มาตุภูตปุพฺพา อารกฺขเทวตา, ตสฺสา อานุภาเวน ราชา ชูเต ชินาติฯ สา ตสฺส อวิทูเร ฐิตา อโหสิฯ ราชา เทวธีตรํ อนุสฺสริตฺวา ชูตคีตํ คายนฺโต อิมา คาถา อาห –

‘‘สพฺพา นที วงฺกคตี, สพฺเพ กฏฺฐมยา วนา;

สพฺพิตฺถิโย กเร ปาปํ, ลภมาเน นิวาตเกฯ (ชา. 2.21.308);

‘‘อถ ปสฺสตุ มํ อมฺม, วิชยํ เม ปทิสฺสตุ;

อนุกมฺปาหิ เม อมฺม, มหนฺตํ ชยเมสฺสตุฯ

‘‘เทวเต ตฺวชฺช รกฺข เทวิ, ปสฺส มา มํ วิภาเวยฺย;

อนุกมฺปกา ปติฏฺฐา จ, ปสฺส ภทฺรานิ รกฺขิตุํฯ

‘‘ชมฺโพนทมยํ ปาสํ, จตุรํสมฏฺฐงฺคุลิ;

วิภาติ ปริสมชฺเฌ, สพฺพกามทโท ภวฯ

‘‘เทวเต เม ชยํ เทหิ, ปสฺส มํ อปฺปภาคินํ;

มาตานุกมฺปโก โปโส, สทา ภทฺรานิ ปสฺสติฯ

‘‘อฏฺฐกํ มาลิกํ วุตฺตํ, สาวฏฺฏญฺจ ฉกํ มตํ;

จตุกฺกํ พหุลํ เญยฺยํ, ทฺวิพินฺทุสนฺติภทฺรกํ;

จตุวีสติ อายา จ, มุนินฺเทน ปกาสิตา’’ติฯ

ราชา เอวํ ชูตคีตํ คายิตฺวา ปาสเก หตฺเถน ปริวตฺเตตฺวา อากาเส ขิปิฯ ปุณฺณกสฺส อานุภาเวน ปาสกา รญฺโญ ปราชยาย ภสฺสนฺติฯ ราชา ชูตสิปฺปมฺหิ อติกุสลตาย ปาสเก อตฺตโน ปราชยาย ภสฺสนฺเต ญตฺวา อากาเสเยว สงฺกฑฺฒนฺโต คเหตฺวา ปุน อากาเส ขิปิฯ ทุติยมฺปิ อตฺตโน ปราชยาย ภสฺสนฺเต ญตฺวา ตเถว อคฺคเหสิฯ ตโต ปุณฺณโก จินฺเตสิ ‘‘อยํ ราชา มาทิเสน ยกฺเขน สทฺธิํ ชูตํ กีฬนฺโต ภสฺสมาเน ปาสเก สงฺกฑฺฒิตฺวา คณฺหาติ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติฯ โส โอโลเกนฺโต ตสฺส อารกฺขเทวตาย อานุภาวํ ญตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา กุทฺโธ วิย นํ โอโลเกสิฯ

สา ภีตตสิตา ปลายิตฺวา จกฺกวาฬปพฺพตมตฺถกํ ปตฺวา กมฺปมานา โอโลเกตฺวา อฏฺฐาสิฯ ราชา ตติยมฺปิ ปาสเก ขิปิตฺวา อตฺตโน ปราชยาย ภสฺสนฺเต ญตฺวาปิ ปุณฺณกสฺสานุภาเวน หตฺถํ ปสาเรตฺวา คณฺหิตุํ นาสกฺขิฯ เต รญฺโญ ปราชยาย ปติํสุฯ อถสฺส ปราชิตภาวํ ญตฺวา ปุณฺณโก อปฺโผเฏตฺวา มหนฺเตน สทฺเทน ‘‘ชิตํ เม’’ติ ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิฯ โส สทฺโท สกลชมฺพุทีปํ ผริฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1436]

‘‘เต ปาวิสุํ อกฺขมเทน มตฺตา, ราชา กุรูนํ ปุณฺณโก จาปิ ยกฺโข;

ราชา กลิํ วิจฺจินมคฺคเหสิ, กฏํ อคฺคหี ปุณฺณโก นาม ยกฺโขฯ

[1437]

‘‘เต ตตฺถ ชูเต อุภเย สมาคเต, รญฺญํ สกาเส สขีนญฺจ มชฺเฌ;

อเชสิ ยกฺโข นรวีรเสฏฺฐํ, ตตฺถปฺปนาโท ตุมุโล พภูวา’’ติฯ

ตตฺถ ปาวิสุนฺติ ชูตสาลํ ปวิสิํสุฯ วิจฺจินนฺติ ราชา จตุวีสติยา อาเยสุ วิจินนฺโต กลิํ ปราชยคฺคาหํ อคฺคเหสิฯ กฏํ อคฺคหีติ ปุณฺณโก นาม ยกฺโข ชยคฺคาหํ คณฺหิฯ เต ตตฺถ ชูเต อุภเย สมาคเตติ เต ตตฺถ ชูเต สมาคตา อุโภ ชูตํ กีฬิํสูติ อตฺโถฯ รญฺญนฺติ อถ เตสํ เอกสตราชูนํ สกาเส อวเสสานญฺจ สขีนํ มชฺเฌ โส ยกฺโข นรวีรเสฏฺฐํ ราชานํ อเชสิฯ ตตฺถปฺปนาโท ตุมุโล พภูวาติ ตสฺมิํ ชูตมณฺฑเล ‘‘รญฺโญ ปราชิตภาวํ ชานาถ, ชิตํ เม, ชิตํ เม’’ติ มหนฺโต สทฺโท อโหสิฯ

ราชา ปราชิโต อนตฺตมโน อโหสิฯ อถ นํ สมสฺสาเสนฺโต ปุณฺณโก คาถมาห –

[1438]

‘‘ชโย มหาราช ปราชโย จ, อายูหตํ อญฺญตรสฺส โหติ;

ชนินฺท ชีโนสิ วรทฺธเนน, ชิโต จ เม ขิปฺปมวากโรหี’’ติฯ

ตตฺถ อายูหตนฺติ ทฺวินฺนํ วายามมานานํ อญฺญตรสฺส เอว โหติ, ตสฺมา ‘‘ปราชิโตมฺหี’’ติ มา จินฺตยิฯ ชีโนสีติ ปริหีโนสิฯ วรทฺธเนนาติ ปรมธเนนฯ ขิปฺปมวากโรหีติ ขิปฺปํ เม ชยํ ธนํ เทหีติฯ

อถ นํ ราชา ‘‘คณฺห, ตาตา’’ติ วทนฺโต คาถมาห –

[1439]

‘‘หตฺถี ควาสฺสา มณิกุณฺฑลา จ, ยญฺจาปิ มยฺหํ รตนํ ปถพฺยา;

คณฺหาหิ กจฺจาน วรํ ธนานํ, อาทาย เยนิจฺฉสิ เตน คจฺฉา’’ติฯ

ปุณฺณโก อาห –

[1440]

‘‘หตฺถี ควาสฺสา มณิกุณฺฑลา จ, ยญฺจาปิ ตุยฺหํ รตนํ ปถพฺยา;

เตสํ วโร วิธุโร นาม กตฺตา, โส เม ชิโต ตํ เม อวากโรหี’’ติฯ

ตตฺถ โส เม ชิโต ตํ เมติ มยา หิ ตว วิชิเต อุตฺตมํ รตนํ ชิตํ, โส จ สพฺพรตนานํ วโร วิธุโร, ตสฺมา, เทว, โส มยา ชิโต นาม โหติ, ตํ เม เทหีติฯ

ราชา อาห –

[1441]

‘‘อตฺตา จ เม โส สรณํ คตี จ, ทีโป จ เลโณ จ ปรายโณ จ;

อสนฺตุเลยฺโย มม โส ธเนน, ปาเณน เม สาทิโส เอส กตฺตา’’ติฯ

ตตฺถ อตฺตา จ เม โสติ โส มยฺหํ อตฺตา จ, มยา จ ‘‘อตฺตานํ ฐเปตฺวา เสสํ ทสฺสามี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตํ มา คณฺหิฯ

น เกวลญฺจ อตฺตาว , อถ โข เม โส สรณญฺจ คติ จ ทีโป จ เลโณ จ ปรายโณ จฯ อสนฺตุเลยฺโย มม โส ธเนนาติ สตฺตวิเธน รตเนน สทฺธิํ น ตุเลตพฺโพติฯ

ปุณฺณโก อาห –

[1442]

‘‘จิรํ วิวาโท มม ตุยฺหญฺจสฺส, กามญฺจ ปุจฺฉาม ตเมว คนฺตฺวา;

เอโสว โน วิวรตุ เอตมตฺถํ, ยํ วกฺขตี โหตุ กถา อุภินฺน’’นฺติฯ

ตตฺถ วิวรตุ เอตมตฺถนฺติ ‘‘โส ตว อตฺตา วา น วา’’ติ เอตมตฺถํ เอโสว ปกาเสตุฯ โหตุ กถา อุภินฺนนฺติ ยํ โส วกฺขติ, สาเยว โน อุภินฺนํ กถา โหตุ, ตํ ปมาณํ โหตูติ อตฺโถฯ

ราชา อาห –

[1443]

‘‘อทฺธา หิ สจฺจํ ภณสิ, น จ มาณว สาหสํ;

ตเมว คนฺตฺวา ปุจฺฉาม, เตน ตุสฺสามุโภ ชนา’’ติฯ

ตตฺถ น จ มาณว สาหสนฺติ มยฺหํ ปสยฺห สาหสิกวจนํ น จ ภณสิฯ

เอวํ วตฺวา ราชา เอกสตราชาโน ปุณฺณกญฺจ คเหตฺวา ตุฏฺฐมานโส เวเคน ธมฺมสภํ อคมาสิฯ ปณฺฑิโตปิ อาสนา โอรุยฺห ราชานํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อถ ปุณฺณโก มหาสตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ปณฺฑิต, ‘ตฺวํ ธมฺเม ฐิโต ชีวิตเหตุปิ มุสาวาทํ น ภณสี’ติ กิตฺติสทฺโท เต สกลโลเก ผุโฏ, อหํ ปน เต อชฺช ธมฺเม ฐิตภาวํ ชานิสฺสามี’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[1444]

‘‘สจฺจํ นุ เทวา วิทหู กุรูนํ, ธมฺเม ฐิตํ วิธุรํ นามมจฺจํ;

ทาโสสิ รญฺโญ อุท วาสิ ญาติ, วิธุโรติ สงฺขา กตมาสิ โลเก’’ติฯ

ตตฺถ สจฺจํ นุ เทวา วิทหู กุรูนํ, ธมฺเม ฐิตํ วิธุรํ นามมจฺจนฺติ ‘‘กุรูนํ รฏฺเฐ วิธุโร นาม อมจฺโจ ธมฺเม ฐิโต ชีวิตเหตุปิ มุสาวาทํ น ภณตี’’ติ เอวํ เทวา วิทหู วิทหนฺติ กเถนฺติ ปกาเสนฺติ, เอวํ วิทหมานา เต เทวา สจฺจํ นุ วิทหนฺติ, อุทาหุ อภูตวาทาเยเวเตติฯ วิธุโรติ สงฺขา กตมาสิ โลเกติ ยา เอสา ตว ‘‘วิธุโร’’ติ โลเก สงฺขา ปญฺญตฺติ, สา กตมา อาสิ, ตฺวํ ปกาเสหิ, กิํ นุ รญฺโญ ทาโส นีจตรชาติโก, อุทาหุ สโม วา อุตฺตริตโร วา ญาตีติ อิทํ ตาว เม อาจิกฺข, ทาโสสิ รญฺโญ, อุท วาสิ ญาตีติฯ

อถ มหาสตฺโต ‘‘อยํ มํ เอวํ ปุจฺฉติ, อหํ โข ปเนตํ ‘รญฺโญ ญาตี’ติปิ ‘รญฺโญ อุตฺตริตโร’ติปิ ‘รญฺโญ น กิญฺจิ โหมี’ติปิ สญฺญาเปตุํ สกฺโกมิ, เอวํ สนฺเตปิ อิมสฺมิํ โลเก สจฺจสโม อวสฺสโย นาม นตฺถิ, สจฺจเมว กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มาณว, เนวาหํ รญฺโญ ญาติ, น อุตฺตริตโร, จตุนฺนํ ปน ทาสานํ อญฺญตโร’’ติ ทสฺเสตุํ คาถาทฺวยมาห –

[1445]

‘‘อามายทาสาปิ ภวนฺติ เหเก, ธเนน กีตาปิ ภวนฺติ ทาสา;

สยมฺปิ เหเก อุปยนฺติ ทาสา, ภยา ปณุนฺนาปิ ภวนฺติ ทาสาฯ

[1446]

‘‘เอเต นรานํ จตุโรว ทาสา, อทฺธา หิ โยนิโต อหมฺปิ ชาโต;

ภโว จ รญฺโญ อภโว จ รญฺโญ, ทาสาหํ เทวสฺส ปรมฺปิ คนฺตฺวา;

ธมฺเมน มํ มาณว ตุยฺห ทชฺชา’’ติฯ

ตตฺถ อามายทาสาติ ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาตทาสาฯ สยมฺปิ เหเก อุปยนฺติ ทาสาติ เย เกจิ อุปฏฺฐากชาติกา, สพฺเพ เต สยํ ทาสภาวํ อุปคตา ทาสา นามฯ ภยา ปณุนฺนาติ ราชภเยน วา โจรภเยน วา อตฺตโน วสนฏฺฐานโต ปณุนฺนา กรมรา หุตฺวา ปรวิสยํ คตาปิ ทาสาเยว นามฯ อทฺธา หิ โยนิโต อหมฺปิ ชาโตติ มาณว, เอกํเสเนว อหมฺปิ จตูสุ ทาสโยนีสุ เอกโต สยํ ทาสโยนิโต นิพฺพตฺตทาโสฯ

ภโว จ รญฺโญ อภโว จ รญฺโญติ รญฺโญ วุฑฺฒิ วา โหตุ อวุฑฺฒิ วา, น สกฺกา มยา มุสา ภาสิตุํฯ ปรมฺปีติ ทูรํ คนฺตฺวาปิ อหํ เทวสฺส ทาโสเยวฯ ทชฺชาติ มํ ราชา ชยธเนน ขณฺเฑตฺวา ตุยฺหํ เทนฺโต ธมฺเมน สภาเวน ทเทยฺยาติฯ

ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก หฏฺฐตุฏฺโฐ ปุน อปฺโผเฏตฺวา คาถมาห –

[1447]

‘‘อยํ ทุตีโย วิชโย มมชฺช, ปุฏฺโฐ หิ กตฺตา วิวเรตฺถ ปญฺหํ;

อธมฺมรูโป วต ราชเสฏฺโฐ, สุภาสิตํ นานุชานาสิ มยฺห’’นฺติฯ

ตตฺถ ราชเสฏฺโฐติ อยํ ราชเสฏฺโฐ อธมฺมรูโป วตฯ สุภาสิตนฺติ วิธุรปณฺฑิเตน สุกถิตํ สุวินิจฺฉิตํฯ นานุชานาสิ มยฺหนฺติ อิทาเนตํ วิธุรปณฺฑิตํ มยฺหํ กสฺมา นานุชานาสิ, กิมตฺถํ น เทสีติ วทติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา อนตฺตมโน หุตฺวา ‘‘ปณฺฑิโต มาทิสํ ยสทายกํ อโนโลเกตฺวา อิทานิ ทิฏฺฐํ มาณวกํ โอโลเกตี’’ติ มหาสตฺตสฺส กุชฺฌิตฺวา ‘‘มาณว, สเจ โส ทาโส เม ภเวยฺย, ตํ คเหตฺวา คจฺฉา’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[1448]

‘‘เอวํ เจ โน โส วิวเรตฺถ ปญฺหํ, ทาโสหมสฺมิ น จ โขสฺมิ ญาติ;

คณฺหาหิ กจฺจาน วรํ ธนานํ, อาทาย เยนิจฺฉสิ เตน คจฺฉา’’ติฯ

ตตฺถ เอวํ เจ โน โส วิวเรตฺถ ปญฺหนฺติ สเจ โส อมฺหากํ ปญฺหํ ‘‘ทาโสหมสฺมิ, น จ โขสฺมิ ญาตี’’ติ เอวํ วิวริ เอตฺถ ปริสมณฺฑเล, อถ กิํ อจฺฉสิ, สกลโลเก ธนานํ วรํ เอตํ คณฺห, คเหตฺวา จ ปน เยน อิจฺฉสิ, เตน คจฺฉาติฯ

อกฺขกณฺฑํ นิฏฺฐิตํฯ

ฆราวาสปญฺหา

เอวญฺจ ปน วตฺวา ราชา จินฺเตสิ ‘‘ปณฺฑิตํ คเหตฺวา มาณโว ยถารุจิ คมิสฺสติ, ตสฺส คตกาลโต ปฏฺฐาย มยฺหํ มธุรธมฺมกถา ทุลฺลภา ภวิสฺสติ, ยํนูนาหํ อิมํ อตฺตโน ฐาเน ฐเปตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทเปตฺวา ฆราวาสปญฺหํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติฯ อถ นํ ราชา เอวมาห ‘‘ปณฺฑิต, ตุมฺหากํ คตกาเล มม มธุรธมฺมกถา ทุลฺลภา ภวิสฺสติ, อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ฐาเน ฐตฺวา มยฺหํ ฆราวาสปญฺหํ กเถถา’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา รญฺญา ปญฺหํ ปุฏฺโฐ วิสฺสชฺเชสิฯ ตตฺรายํ ปญฺโห –

[1449]

‘‘วิธุร วสมานสฺส, คหฏฺฐสฺส สกํ ฆรํ;

เขมา วุตฺติ กถํ อสฺส, กถํ นุ อสฺส สงฺคโหฯ

[1450]

‘‘อพฺยาพชฺฌํ กถํ อสฺส, สจฺจวาที จ มาณโว;

อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, กถํ เปจฺจ น โสจตี’’ติฯ

ตตฺถ เขมา วุตฺติ กถํ อสฺสาติ กถํ ฆราวาสํ วสนฺตสฺส คหฏฺฐสฺส เขมา นิพฺภยา วุตฺติ ภเวยฺยฯ กถํ นุ อสฺส สงฺคโหติ จตุพฺพิโธ สงฺคหวตฺถุสงฺขาโต สงฺคโห ตสฺส กถํ ภเวยฺย ฯ อพฺยาพชฺฌนฺติ นิทฺทุกฺขตาฯ สจฺจวาที จาติ กถํ นุ มาณโว สจฺจวาที นาม ภเวยฺยฯ เปจฺจาติ ปรโลกํ คนฺตฺวาฯ

ตํ สุตฺวา ปณฺฑิโต รญฺโญ ปญฺหํ กเถสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1451]

‘‘ตํ ตตฺถ คติมา ธิติมา, มติมา อตฺถทสฺสิมา;

สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ, วิธุโร เอตทพฺรวิฯ

[1452]

‘‘น สาธารณทารสฺส, น ภุญฺเช สาทุเมกโก;

น เสเว โลกายติกํ, เนตํ ปญฺญาย วฑฺฒนํฯ

[1453]

‘‘สีลวา วตฺตสมฺปนฺโน, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ;

นิวาตวุตฺติ อตฺถทฺโธ, สุรโต สขิโล มุทุฯ

[1454]

‘‘สงฺคเหตา จ มิตฺตานํ, สํวิภาคี วิธานวา;

ตปฺเปยฺย อนฺนปาเนน, สทา สมณพฺราหฺมเณฯ

[1455]

‘‘ธมฺมกาโม สุตาธาโร, ภเวยฺย ปริปุจฺฉโก;

สกฺกจฺจํ ปยิรุปาเสยฺย, สีลวนฺเต พหุสฺสุเตฯ

[1456]

‘‘ฆรมาวสมานสฺส, คหฏฺฐสฺส สกํ ฆรํ;

เขมา วุตฺติ สิยา เอวํ, เอวํ นุ อสฺส สงฺคโหฯ

[1457]

‘‘อพฺยาพชฺฌํ สิยา เอวํ, สจฺจวาที จ มาณโว;

อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, เอวํ เปจฺจ น โสจตี’’ติฯ

ตตฺถ ตํ ตตฺถาติ ภิกฺขเว, ตํ ราชานํ ตตฺถ ธมฺมสภายํ ญาณคติยา คติมา, อพฺโพจฺฉินฺนวีริเยน ธิติมา, ภูริสมาย วิปุลาย ปญฺญาย มติมา, สณฺหสุขุมตฺถทสฺสินา ญาเณน อตฺถทสฺสิมา, ปริจฺฉินฺทิตฺวา ชานนญาณสงฺขาตาย ปญฺญาย สพฺพธมฺมานํ สงฺขาตา, วิธุรปณฺฑิโต เอตํ ‘‘น สาธารณทารสฺสา’’ติอาทิวจนํ อพฺรวิฯ ตตฺถ โย ปเรสํ ทาเรสุ อปรชฺฌติ , โส สาธารณทาโร นาม, ตาทิโส น อสฺส ภเวยฺยฯ น ภุญฺเช สาทุเมกโกติ สาทุรสํ ปณีตโภชนํ อญฺเญสํ อทตฺวา เอกโกว น ภุญฺเชยฺยฯ โลกายติกนฺติ อนตฺถนิสฺสิตํ สคฺคมคฺคานํ อทายกํ อนิยฺยานิกํ วิตณฺฑสลฺลาปํ โลกายติกวาทํ น เสเวยฺยฯ เนตํ ปญฺญาย วฑฺฒนนฺติ น หิ เอตํ โลกายติกํ ปญฺญาย วฑฺฒนํฯ สีลวาติ อขณฺเฑหิ ปญฺจหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตฯ วตฺตสมฺปนฺโนติ ฆราวาสวตฺเตน วา ราชวตฺเตน วา สมนฺนาคโตฯ อปฺปมตฺโตติ กุสลธมฺเมสุ อปฺปมตฺโตฯ นิวาตวุตฺตีติ อติมานํ อกตฺวา นีจวุตฺติ โอวาทานุสาสนิปฏิจฺฉโกฯ อตฺถทฺโธติ ถทฺธมจฺฉริยวิรหิโตฯ สุรโตติ โสรจฺเจน สมนฺนาคโตฯ สขิโลติ เปมนียวจโนฯ มุทูติ กายวาจาจิตฺเตหิ อผรุโสฯ

สงฺคเหตา จ มิตฺตานนฺติ กลฺยาณมิตฺตานํ สงฺคหกโรฯ ทานาทีสุ โย เยน สงฺคหํ อิจฺฉติ, ตสฺส เตเนว สงฺคาหโกฯ สํวิภาคีติ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานญฺเจว กปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกาทีนญฺจ สํวิภาคกโรฯ วิธานวาติ ‘‘อิมสฺมิํ กาเล กสิตุํ วฏฺฏติ, อิมสฺมิํ กาเล วปิตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอวํ สพฺพกิจฺเจสุ วิธานสมฺปนฺโนฯ

ตปฺเปยฺยาติ คหิตคหิตภาชนานิ ปูเรตฺวา ททมาโน ตปฺเปยฺยฯ ธมฺมกาโมติ ปเวณิธมฺมมฺปิ สุจริตธมฺมมฺปิ กามยมาโน ปตฺถยมาโนฯ สุตาธาโรติ สุตสฺส อาธารภูโตฯ ปริปุจฺฉโกติ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, กุสล’’นฺติอาทิวจเนหิ ปริปุจฺฉนสีโลฯ สกฺกจฺจนฺติ คารเวนฯ เอวํ นุ อสฺส สงฺคโหติ สงฺคโหปิสฺส เอวํ กโต นาม ภเวยฺยฯ สจฺจวาทีติ เอวํ ปฏิปนฺโนเยว สภาววาที นาม สิยาฯ

เอวํ มหาสตฺโต รญฺโญ ฆราวาสปญฺหํ กเถตฺวา ปลฺลงฺกา โอรุยฺห ราชานํ วนฺทิฯ ราชาปิสฺส มหาสกฺการํ กตฺวา เอกสตราชูหิ ปริวุโต อตฺตโน นิเวสนเมว คโตฯ

ฆราวาสปญฺหา นิฏฺฐิตาฯ

ลกฺขณกณฺฑํ

มหาสตฺโต ปน ปฏินิวตฺโตฯ อถ นํ ปุณฺณโก อาห –

[1458]

‘‘เอหิ ทานิ คมิสฺสาม, ทินฺโน โน อิสฺสเรน เม;

มเมวตฺถํ ปฏิปชฺช, เอส ธมฺโม สนนฺตโน’’ติฯ

ตตฺถ ทินฺโน โนติ เอตฺถ โนติ นิปาตมตฺตํ, ตฺวํ อิสฺสเรน มยฺหํ ทินฺโนติ อตฺโถฯ สนนฺตโนติ มม อตฺถํ ปฏิปชฺชนฺเตน หิ ตยา อตฺตโน สามิกสฺส อตฺโถ ปฏิปนฺโน โหติฯ ยญฺเจตํ สามิกสฺส อตฺถกรณํ นาม, เอส ธมฺโม สนนฺตโน โปราณกปณฺฑิตานํ สภาโวติฯ

วิธุรปณฺฑิโต อาห –

[1459]

‘‘ชานามิ มาณว ตยาหมสฺมิ, ทินฺโนหมสฺมิ ตว อิสฺสเรน;

ตีหญฺจ ตํ วาสเยมุ อคาเร, เยนทฺธุนา อนุสาเสมุ ปุตฺเต’’ติฯ

ตตฺถ ตยาหมสฺมีติ ตยา ลทฺโธหมสฺมีติ ชานามิ, ลภนฺเตน จ น อญฺญถา ลทฺโธฯ

ทินฺโนหมสฺมิ ตว อิสฺสเรนาติ มม อิสฺสเรน รญฺญา อหํ ตว ทินฺโนฯ ตีหํ จาติ มาณว, อหํ ตว พหูปกาโร, ราชานํ อโนโลเกตฺวา สจฺจเมว กเถสิํ, เตนาหํ ตยา ลทฺโธ, ตฺวํ เม มหนฺตคุณภาวํ ชานาหิ, มยํ ตีณิปิ ทิวสานิ อตฺตโน อคาเร วาเสมุ, ตสฺมา เยนทฺธุนา ยตฺตเกน กาเลน มยํ ปุตฺตาทาเร อนุสาเสมุ, ตํ กาลํ อธิวาเสหีติฯ

ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก ‘‘สจฺจํ ปณฺฑิโต อาห, พหูปกาโร เอส มม, ‘สตฺตาหมฺปิ อฑฺฒมาสมฺปิ นิสีทาหี’ติ วุตฺเต อธิวาเสตพฺพเมวา’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[1460]

‘‘ตํ เม ตถา โหตุ วเสมุ ตีหํ, กุรุตํ ภวชฺช ฆเรสุ กิจฺจํ;

อนุสาสตํ ปุตฺตทาเร ภวชฺช, ยถา ตยี เปจฺจ สุขี ภเวยฺยา’’ติฯ

ตตฺถ ตํ เมติ ยํ ตฺวํ วเทสิ, สพฺพํ ตํ มม ตถา โหตุฯ ภวชฺชาติ ภวํ อชฺช ปฏฺฐาย ตีหํ อนุสาสตุฯ ตยี เปจฺจาติ ยถา ตยิ คเต ปจฺฉา ตว ปุตฺตทาโร สุขี ภเวยฺย, เอวํ อนุสาสตุฯ

เอวํ วตฺวา ปุณฺณโก มหาสตฺเตน สทฺธิํเยว ตสฺส นิเวสนํ ปาวิสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1461]

‘‘สาธูติ วตฺวาน ปหูตกาโม, ปกฺกามิ ยกฺโข วิธุเรน สทฺธิํ;

ตํ กุญฺชราชญฺญหยานุจิณฺณํ, ปาเวกฺขิ อนฺเตปุรมริยเสฏฺโฐ’’ติฯ

ตตฺถ ปหูตกาโมติ มหาโภโคฯ กุญฺชราชญฺญหยานุจิณฺณนฺติ กุญฺชเรหิ จ อาชญฺญหเยหิ จ อนุจิณฺณํ ปริปุณฺณํฯ อริยเสฏฺโฐติ อาจารอริเยสุ อุตฺตโม ปุณฺณโก ยกฺโข ปณฺฑิตสฺส อนฺเตปุรํ ปาวิสิฯ

มหาสตฺตสฺส ปน ติณฺณํ อุตูนํ อตฺถาย ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ เตสุ เอโก โกญฺโจ นาม, เอโก มยูโร นาม, เอโก ปิยเกโต นามฯ เต สนฺธาย อยํ คาถา วุตฺตา –

[1462]

‘‘โกญฺจํ มยูรญฺจ ปิยญฺจ เกตํ, อุปาคมี ตตฺถ สุรมฺมรูปํ;

ปหูตภกฺขํ พหุอนฺนปานํ, มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺสา’’ติฯ

ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ ปาสาเทสุ ยตฺถ ตสฺมิํ สมเย อตฺตนา วสติ, ตํ สุรมฺมรูปํ ปาสาทํ ปุณฺณกํ อาทาย อุปาคมิฯ

โส อุปคนฺตฺวา จ ปน อลงฺกตปาสาทสฺส สตฺตมาย ภูมิยา สยนคพฺภญฺเจว มหาตลญฺจ สชฺชาเปตฺวา สิริสยนํ ปญฺญาเปตฺวา สพฺพํ อนฺนปานาทิวิธิํ อุปฏฺฐเปตฺวา เทวกญฺญาโย วิย ปญฺจสตา อิตฺถิโย ‘‘อิมา เต ปาทปริจาริกา โหนฺตุ, อนุกฺกณฺฐนฺโต อิธ วสาหี’’ติ ตสฺส นิยฺยาเทตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คโตฯ ตสฺส คตกาเล ตา อิตฺถิโย นานาตูริยานิ คเหตฺวา ปุณฺณกสฺส ปริจริยาย นจฺจาทีนิ ปฏฺฐเปสุํฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1463]

‘‘ตตฺถ นจฺจนฺติ คายนฺติ, อวฺหยนฺติ วราวรํ;

อจฺฉรา วิย เทเวสุ, นาริโย สมลงฺกตา’’ติฯ

ตตฺถ อวฺหยนฺติ วราวรนฺติ วรโต วรํ นจฺจญฺจ คีตญฺจ กโรนฺติโย ปกฺโกสนฺติฯ

[1464]

‘‘สมงฺคิกตฺวา ปมทาหิ ยกฺขํ, อนฺเนน ปาเนน จ ธมฺมปาโล;

อตฺถตฺถเมวานุวิจินฺตยนฺโต , ปาเวกฺขิ ภริยาย ตทา สกาเส’’ติฯ

ตตฺถ ปมทาหีติ ปมทาหิ เจว อนฺนปาเนหิ จ สมงฺคิกตฺวาฯ ธมฺมปาโลติ ธมฺมสฺส ปาลโก โคปโกฯ อตฺถตฺถเมวาติ อตฺถภูตเมว อตฺถํฯ ภริยายาติ สพฺพเชฏฺฐิกาย ภริยายฯ

[1465]

‘‘ตํ จนฺทนคนฺธรสานุลิตฺตํ, สุวณฺณชมฺโพนทนิกฺขสาทิสํ;

ภริยํวจา ‘เอหิ สุโณหิ โภติ, ปุตฺตานิ อามนฺตย ตมฺพเนตฺเต’’’ติฯ

ตตฺถ ภริยํวจาติ เชฏฺฐภริยํ อวจฯ อามนฺตยาติ ปกฺโกสฯ

[1466]

‘‘สุตฺวาน วากฺยํ ปติโน อนุชฺชา, สุณิสํ วจ ตมฺพนขิํ สุเนตฺตํ;

‘อามนฺตย วมฺมธรานิ เจเต, ปุตฺตานิ อินฺทีวรปุปฺผสาเม’’’ติฯ

ตตฺถ อนุชฺชาติ เอวํนามิกาฯ สุณิสํวจ ตมฺพนขิํ สุเนตฺตนฺติ สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา อสฺสุมุขี โรทมานา ‘‘สยํ คนฺตฺวา ปุตฺเต ปกฺโกสิตุํ อยุตฺตํ, สุณิสํ เปเสสฺสามี’’ติ ตสฺสา นิวาสฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตมฺพนขิํ สุเนตฺตํ สุณิสํ อวจฯ วมฺมธรานีติ วมฺมธเร สูเร, สมตฺเถติ อตฺโถ, อาภรณภณฺฑเมว วา อิธ ‘‘วมฺม’’นฺติ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อาภรณธเรติปิ อตฺโถฯ เจเตติ ตํ นาเมนาลปติ, ปุตฺตานีติ มม ปุตฺเต จ ธีตโร จฯ อินฺทีวรปุปฺผสาเมติ ตํ อาลปติฯ

สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห อนุวิจริตฺวา ‘‘ปิตา โว โอวาทํ ทาตุกาโม ปกฺโกสติ, อิทํ กิร โว ตสฺส ปจฺฉิมทสฺสน’’นฺติ สพฺพเมวสฺส สุหทชนญฺจ ปุตฺตธีตโร จ สนฺนิปาเตสิฯ ธมฺมปาลกุมาโร ปน ตํ วจนํ สุตฺวาว โรทนฺโต กนิฏฺฐภาติกคณปริวุโต ปิตุ สนฺติกํ อคมาสิฯ ปณฺฑิโต เต ทิสฺวาว สกภาเวน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ อาลิงฺคิตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา เชฏฺฐปุตฺตํ มุหุตฺตํ หทเย นิปชฺชาเปตฺวา หทยา โอตาเรตฺวา สิริคพฺภโต นิกฺขมฺม มหาตเล ปลฺลงฺกมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ปุตฺตสหสฺสสฺส โอวาทํ อทาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1467]

‘‘เต อาคเต มุทฺธนิ ธมฺมปาโล, จุมฺพิตฺวา ปุตฺเต อวิกมฺปมาโน;

อามนฺตยิตฺวาน อโวจ วากฺยํ, ทินฺนาหํ รญฺญา อิธ มาณวสฺสฯ

[1468]

‘‘ตสฺสชฺชหํ อตฺตสุขี วิเธยฺโย, อาทาย เยนิจฺฉติ เตน คจฺฉติ;

อหญฺจ โว สาสิตุมาคโตสฺมิ, กถํ อหํ อปริตฺตาย คจฺเฉฯ

[1469]

‘‘สเจ โว ราชา กุรุรฏฺฐวาสี, ชนสนฺโธ ปุจฺเฉยฺย ปหูตกาโม;

กิมาภิชานาถ ปุเร ปุราณํ, กิํ โว ปิตา ปุรตฺถาฯ

[1470]

‘‘สมาสนา โหถ มยาว สพฺเพ, โกนีธ รญฺโญ อพฺภติโก มนุสฺโส;

ตมญฺชลิํ กริย วเทถ เอวํ, มา เหวํ เทว น หิ เอส ธมฺโม;

วิยคฺฆราชสฺส นิหีนชจฺโจ, สมาสโน เทว กถํ ภเวยฺยา’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺมปาโลติ มหาสตฺโตฯ ทินฺนาหนฺติ อหํ ชยธเนน ขณฺเฑตฺวา รญฺญา ทินฺโนฯ ตสฺสชฺชหํ อตฺตสุขี วิเธยฺโยติ อชฺช ปฏฺฐาย ตีหมตฺตํ อหํ อิมินา อตฺตโน สุเขน อตฺตสุขี, ตโต ปรํ ปน ตสฺส มาณวสฺสาหํ วิเธยฺโย โหมิฯ โส หิ อิโต จตุตฺเถ ทิวเส เอกํเสน มํ อาทาย ยตฺถิจฺฉติ, ตตฺถ คจฺฉติฯ อปริตฺตายาติ ตุมฺหากํ ปริตฺตํ อกตฺวา กถํ คจฺเฉยฺยนฺติ อนุสาสิตุํ อาคโตสฺมิฯ ชนสนฺโธติ มิตฺตพนฺธเนน มิตฺตชนสฺส สนฺธานกโรฯ ปุเร ปุราณนฺติ อิโต ปุพฺเพ ตุมฺเห กิํ ปุราณการณํ อภิชานาถฯ อนุสาเสติ อนุสาสิฯ เอวํ ตุมฺเห รญฺญา ปุฏฺฐา ‘‘อมฺหากํ ปิตา อิมญฺจิมญฺจ โอวาทํ อทาสี’’ติ กเถยฺยาถฯ สมาสนา โหถาติ สเจ โว ราชา มยา ทินฺนสฺส โอวาทสฺส กถิตกาเล ‘‘เอถ ตุมฺเห, อชฺช มยา สทฺธิํ สมาสนา โหถ, อิธ ราชกุเล ตุมฺเหหิ อญฺโญ โก นุ รญฺโญ อพฺภติโก มนุสฺโส’’ติ อตฺตโน อาสเน นิสีทาเปยฺย, อถ ตุมฺเห อญฺชลิํ กตฺวา ตํ ราชานํ เอวํ วเทยฺยาถ ‘‘เทว, เอวํ มา อวจฯ น หิ อมฺหากํ เอสปเวณิธมฺโมฯ

วิยคฺฆราชสฺส เกสรสีหสฺส นิหีนชจฺโจ ชรสิงฺคาโล , เทว, กถํ สมาสโน ภเวยฺยฯ ยถา สิงฺคาโล สีหสฺส สมาสโน น โหติ, ตเถว มยํ ตุมฺหาก’’นฺติฯ

อิมํ ปนสฺส กถํ สุตฺวา ปุตฺตธีตโร จ ญาติสุหชฺชาทโย จ ทาสกมฺมกรโปริสา จ เต สพฺเพ สกภาเวน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตา มหาวิรวํ วิรวิํสุฯ เตสํ มหาสตฺโต สญฺญาเปสิฯ

ลกฺขณกณฺฑํ นิฏฺฐิตํฯ

ราชวสติกณฺฑ

อถ เน ปณฺฑิโต ปุตฺตธีตโร จ ญาตโย จ อุปสงฺกมิตฺวา ตุณฺหีภูเต ทิสฺวา ‘‘ตาตา, มา จินฺตยิตฺถ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, ยโส นาม วิปตฺติปริโยสาโน, อปิจ ตุมฺหากํ ราชวสติํ นาม ยสปฏิลาภการณํ กเถสฺสามิ, ตํ เอกคฺคจิตฺตา สุณาถา’’ติ พุทฺธลีลาย ราชวสติํ นาม ปฏฺฐเปสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1471]

‘‘โส จ ปุตฺเต อมจฺเจ จ, ญาตโย สุหทชฺชเน;

อลีนมนสงฺกปฺโป, วิธุโร เอตทพฺรวิฯ

[1472]

‘‘เอถยฺโย ราชวสติํ, นิสีทิตฺวา สุณาถ เม;

ยถา ราชกุลํ ปตฺโต, ยสํ โปโส นิคจฺฉตี’’ติฯ

ตตฺถ สุหทชฺชเนติ สุหทยชเนฯ เอถยฺโยติ เอถ, อยฺโยฯ ปิยสมุทาจาเรน ปุตฺเต อาลปติฯ ราชวสตินฺติ มยา วุจฺจมานํ ราชปาริจริยํ สุณาถฯ ยถาติ เยน การเณน ราชกุลํ ปตฺโต อุปสงฺกมนฺโต รญฺโญ สนฺติเก จรนฺโต โปโส ยสํ นิคจฺฉติ ลภติ, ตํ การณํ สุณาถาติ อตฺโถฯ

[1473]

‘‘น หิ ราชกุลํ ปตฺโต, อญฺญาโต ลภเต ยสํ;

นาสูโร นาปิ ทุมฺเมโธ, นปฺปมตฺโต กุทาจนํฯ

[1474]

‘‘ยทาสฺส สีลํ ปญฺญญฺจ, โสเจยฺยํ จาธิคจฺฉติ;

อถ วิสฺสสเต ตฺยมฺหิ, คุยฺหญฺจสฺส น รกฺขตี’’ติฯ

ตตฺถ อญฺญาโตติ อปากฏคุโณ อวิทิตกมฺมาวทาโนฯ นาสูโรติ น อสูโร ภีรุกชาติโกฯ ยทาสฺส สีลนฺติ ยทา อสฺส เสวกสฺส ราชา สีลญฺจ ปญฺญญฺจ โสเจยฺยญฺจ อธิคจฺฉติ, อาจารสมฺปตฺติญฺจ ญาณพลญฺจ สุจิภาวญฺจ ชานาติฯ อถ วิสฺสสเต ตฺยมฺหีติ อถ ราชา ตมฺหิ วิสฺสสเต วิสฺสาสํ กโรติ, อตฺตโน คุยฺหญฺจสฺส น รกฺขติ น คูหติฯ

[1475]

‘‘ตุลา ยถา ปคฺคหิตา, สมทณฺฑา สุธาริตา;

อชฺฌิฏฺโฐ น วิกมฺเปยฺย, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1476]

‘‘ตุลา ยถา ปคฺคหิตา, สมทณฺฑา สุธาริตา;

สพฺพานิ อภิสมฺโภนฺโต, ส ราชวสติํ วเส’’ติฯ

ตตฺถ ตุลา ยถาติ ยถา เอสา วุตฺตปฺปการา ตุลา น โอนมติ น อุนฺนมติ, เอวเมว ราชเสวโก กิสฺมิญฺจิเทว กมฺเม รญฺญา ‘‘อิทํ นาม กโรหี’’ติ อชฺฌิฏฺโฐ อาณตฺโต ฉนฺทาทิอคติวเสน น วิกมฺเปยฺย, สพฺพกิจฺเจสุ ปคฺคหิตตุลา วิย สโม ภเวยฺยฯ ส ราชวสตินฺติ โส เอวรูโป เสวโก ราชกุเล วาสํ วเสยฺย, ราชานํ ปริจเรยฺย, เอวํ ปริจรนฺโต ปน ยสํ ลเภยฺยาติ อตฺโถฯ สพฺพานิ อภิสมฺโภนฺโตติ สพฺพานิ ราชกิจฺจานิ กโรนฺโตฯ

[1477]

‘‘ทิวา วา ยทิ วา รตฺติํ, ราชกิจฺเจสุ ปณฺฑิโต;

อชฺฌิฏฺโฐ น วิกมฺเปยฺย, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1478]

‘‘ทิวา วา ยทิ วา รตฺติํ, ราชกิจฺเจสุ ปณฺฑิโต;

สพฺพานิ อภิสมฺโภนฺโต, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1479]

‘‘โย จสฺส สุกโต มคฺโค, รญฺโญ สุปฺปฏิยาทิโต;

น เตน วุตฺโต คจฺเฉยฺย, ส ราชวสติํ วเส’’ติฯ

ตตฺถ น วิกมฺเปยฺยาติ อวิกมฺปมาโน ตานิ กิจฺจานิ กเรยฺยฯ โย จสฺสาติ โย จ รญฺโญ คมนมคฺโค สุกโต อสฺส สุปฺปฏิยาทิโต สุมณฺฑิโต, ‘‘อิมินา มคฺเคน คจฺฉา’’ติ วุตฺโตปิ เตน น คจฺเฉยฺยฯ

[1480]

‘‘น รญฺโญ สทิสํ ภุญฺเช, กามโภเค กุทาจนํ;

สพฺพตฺถ ปจฺฉโต คจฺเฉ, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1481]

‘‘น รญฺโญ สทิสํ วตฺถํ, น มาลํ น วิเลปนํ;

อากปฺปํ สรกุตฺติํ วา, น รญฺโญ สทิสมาจเร;

อญฺญํ กเรยฺย อากปฺปํ, ส ราชวสติํ วเส’’ติฯ

ตตฺถ น รญฺโญติ รญฺโญ กามโภเคน สมํ กามโภคํ น ภุญฺเชยฺยฯ ตาทิสสฺส หิ ราชา กุชฺฌติฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ รูปาทีสุ กามคุเณสุ รญฺโญ ปจฺฉโตว คจฺเฉยฺย, หีนตรเมว เสเวยฺยาติ อตฺโถฯ อญฺญํ กเรยฺยาติ รญฺโญ อากปฺปโต สรกุตฺติโต จ อญฺญเมว อากปฺปํ กเรยฺยฯ

[1482]

‘‘กีเฬ ราชา อมจฺเจหิ, ภริยาหิ ปริวาริโต;

นามจฺโจ ราชภริยาสุ, ภาวํ กุพฺเพถ ปณฺฑิโตฯ

[1483]

‘‘อนุทฺธโต อจปโล, นิปโก สํวุตินฺทฺริโย;

มโนปณิธิสมฺปนฺโน, ส ราชวสติํ วเส’’ติฯ

ตตฺถ ภาวนฺติ วิสฺสาสวเสน อธิปฺปายํฯ อจปโลติ อมณฺฑนสีโลฯ นิปโกติ ปริปกฺกญาโณฯ สํวุตินฺทฺริโยติ ปิหิตฉฬินฺทฺริโย รญฺโญ วา องฺคปจฺจงฺคานิ โอโรเธ วาสฺส น โอโลเกยฺยฯ มโนปณิธิสมฺปนฺโนติ อจปเลน สุฏฺฐุ ฐปิเตน จิตฺเตน สมนฺนาคโตฯ

[1484]

‘‘นาสฺส ภริยาหิ กีเฬยฺย, น มนฺเตยฺย รโหคโต;

นาสฺส โกสา ธนํ คณฺเห, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1485]

‘‘น นิทฺทํ พหุ มญฺเญยฺย, น มทาย สุรํ ปิเว;

นาสฺส ทาเย มิเค หญฺเญ, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1486]

‘‘นาสฺส ปีฐํ น ปลฺลงฺกํ, น โกจฺฉํ น นาวํ รถํ;

สมฺมโตมฺหีติ อารูเห, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1487]

‘‘นาติทูเร ภเช รญฺโญ, นจฺจาสนฺเน วิจกฺขโณ;

สมฺมุขญฺจสฺส ติฏฺเฐยฺย, สนฺทิสฺสนฺโต สภตฺตุโนฯ

[1488]

‘‘น เว ราชา สขา โหติ, น ราชา โหติ เมถุโน;

ขิปฺปํ กุชฺฌนฺติ ราชาโน, สูเกนกฺขีว ฆฏฺฏิตํฯ

[1489]

‘‘น ปูชิโต มญฺญมาโน, เมธาวี ปณฺฑิโต นโร;

ผรุสํ ปติมนฺเตยฺย, ราชานํ ปริสํคต’’นฺติฯ

ตตฺถ น มนฺเตยฺยาติ ตสฺส รญฺโญ ภริยาหิ สทฺธิํ เนว กีเฬยฺย, น รโห มนฺเตยฺยฯ โกสา ธนนฺติ รญฺโญ โกสา ธนํ เถเนตฺวา น คณฺเหยฺยฯ น มทายาติ ตาตา, ราชเสวโก นาม มทตฺถาย สุรํ น ปิเวยฺยฯ นาสฺส ทาเย มิเคติ อสฺส รญฺโญ ทินฺนาภเย มิเค น หญฺเญยฺยฯ โกจฺฉนฺติ ภทฺทปีฐํฯ สมฺมโตมฺหีติ อหํ สมฺมโต หุตฺวา เอวํ กโรมีติ น อารุเหยฺยฯ สมฺมุขญฺจสฺส ติฏฺเฐยฺยาติ อสฺส รญฺโญ ปุรโต ขุทฺทกมหนฺตกถาสวนฏฺฐาเน ติฏฺเฐยฺยฯ สนฺทิสฺสนฺโต สภตฺตุโนติ โย ราชเสวโก ตสฺส ภตฺตุโน ทสฺสนฏฺฐาเน ติฏฺเฐยฺยฯ สูเกนาติ อกฺขิมฺหิ ปติเตน วีหิสูกาทินา ฆฏฺฏิตํ อกฺขิ ปกติสภาวํ ชหนฺตํ ยถา กุชฺฌติ นาม, เอวํ กุชฺฌนฺติ, น เตสุ วิสฺสาโส กาตพฺโพฯ ปูชิโต มญฺญมาโนติ อหํ ราชปูชิโตมฺหีติ มญฺญมาโนฯ ผรุสํ ปติมนฺเตยฺยาติ เยน โส กุชฺฌติ, ตถารูปํ น มนฺเตยฺยฯ

[1490]

‘‘ลทฺธทฺวาโร ลเภ ทฺวารํ, เนว ราชูสุ วิสฺสเส;

อคฺคีว สํยโต ติฏฺเฐ, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1491]

‘‘ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา สํ, สมฺปคฺคณฺหาติ ขตฺติโย;

คาเมหิ นิคเมหิ วา, รฏฺเฐหิ ชนปเทหิ วา;

ตุณฺหีภูโต อุเปกฺเขยฺย, น ภเณ เฉกปาปก’’นฺติฯ

ตตฺถ ลทฺธทฺวาโร ลเภ ทฺวารนฺติ อหํ นิปฺปฏิหาโร ลทฺธทฺวาโรติ อปฺปฏิหาเรตฺวา น ปวิเสยฺย, ปุนปิ ทฺวารํ ลเภยฺย, ปฏิหาเรตฺวาว ปวิเสยฺยาติ อตฺโถฯ สํยโตติ อปฺปมตฺโต หุตฺวาฯ ภาตรํ วา สนฺติ สกํ ภาตรํ วาฯ สมฺปคฺคณฺหาตีติ ‘‘อสุกคามํ วา อสุกนิคมํ วา อสฺส เทมา’’ติ ยทา เสวเกหิ สทฺธิํ กเถติฯ น ภเณ เฉกปาปกนฺติ ตทา คุณํ วา อคุณํ วา น ภเณยฺยฯ

[1492]

‘‘หตฺถาโรเห อนีกฏฺเฐ, รถิเก ปตฺติการเก;

เตสํ กมฺมาวทาเนน, ราชา วฑฺเฒติ เวตนํ;

น เตสํ อนฺตรา คจฺเฉ, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1493]

‘‘จาโปวูนุทโร ธีโร, วํโสวาปิ ปกมฺปเย;

ปฏิโลมํ น วตฺเตยฺย, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1494]

‘‘จาโปวูนุทโร อสฺส, มจฺโฉวสฺส อชิวฺหวา;

อปฺปาสี นิปโก สูโร, ส ราชวสติํ วเส’’ติฯ

ตตฺถ น เตสํ อนฺตรา คจฺเฉติ เตสํ ลาภสฺส อนฺตรา น คจฺเฉ, อนฺตรายํ น กเรยฺยฯ วํโสวาปีติ ยถา วํสคุมฺพโต อุคฺคตวํโส วาเตน ปหฏกาเล ปกมฺปติ, เอวํ รญฺญา กถิตกาเล ปกมฺเปยฺยฯ จาโปวูนุทโรติ ยถา จาโป มโหทโร น โหติ, เอวํ มโหทโร น สิยาฯ อชิวฺหวาติ ยถา มจฺโฉ อชิวฺหตาย น กเถติ, ตถา เสวโก มนฺทกถตาย อชิวฺหวา ภเวยฺยฯ อปฺปาสีติ โภชนมตฺตญฺญูฯ

[1495]

‘‘น พาฬฺหํ อิตฺถิํ คจฺเฉยฺย, สมฺปสฺสํ เตชสงฺขยํ;

กาสํ สาสํ ทรํ พาลฺยํ, ขีณเมโธ นิคจฺฉติฯ

[1496]

‘‘นาติเวลํ ปภาเสยฺย, น ตุณฺหี สพฺพทา สิยา;

อวิกิณฺณํ มิตํ วาจํ, ปตฺเต กาเล อุทีรเยฯ

[1497]

‘‘อกฺโกธโน อสงฺฆฏฺโฏ, สจฺโจ สณฺโห อเปสุโณ;

สมฺผํ คิรํ น ภาเสยฺย, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1498]

‘‘มาตาเปตฺติภโร อสฺส, กุเล เชฏฺฐาปจายิโก;

สณฺโห สขิลสมฺภาโส, ส ราชวสติํ วเส’’ติฯ

ตตฺถ น พาฬฺหนฺติ ปุนปฺปุนํ กิเลสวเสน น คจฺเฉยฺยฯ เตชสงฺขยนฺติ เอวํ คจฺฉนฺโต หิ ปุริโส เตชสงฺขยํ คจฺฉติ ปาปุณาติ, ตํ สมฺปสฺสนฺโต พาฬฺหํ น คจฺเฉยฺยฯ ทรนฺติ กายทรถํฯ พาลฺยนฺติ ทุพฺพลภาวํฯ ขีณเมโธติ ปุนปฺปุนํ กิเลสรติวเสน ขีณปญฺโญ ปุริโส เอเต กาสาทโย นิคจฺฉติฯ

นาติเวลนฺติ ตาตา ราชูนํ สนฺติเก ปมาณาติกฺกนฺตํ น ภาเสยฺย ฯ ปตฺเต กาเลติ อตฺตโน วจนกาเล สมฺปตฺเตฯ อสงฺฆฏฺโฏติ ปรํ อสงฺฆฏฺเฏนฺโตฯ สมฺผนฺติ นิรตฺถกํฯ คิรนฺติ วจนํฯ

[1499]

‘‘วินีโต สิปฺปวา ทนฺโต, กตตฺโต นิยโต มุทุ;

อปฺปมตฺโต สุจิ ทกฺโข, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1500]

‘‘นิวาตวุตฺติ วุทฺเธสุ, สปฺปติสฺโส สคารโว;

สุรโต สุขสํวาโส, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1501]

‘‘อารกา ปริวชฺเชยฺย, สหิตุํ ปหิตํ ชนํ;

ภตฺตารญฺเญวุทิกฺเขยฺย, น จ อญฺญสฺส ราชิโน’’ติฯ

ตตฺถ วินีโตติ อาจารสมฺปนฺโนฯ สิปฺปวาติ อตฺตโน กุเล สิกฺขิตพฺพสิปฺเปน สมนฺนาคโตฯ ทนฺโตติ ฉสุ ทฺวาเรสุ นิพฺพิเสวโนฯ กตตฺโตติ สมฺปาทิตตฺโตฯ นิยโตติ ยสาทีนิ นิสฺสาย อจลสภาโวฯ มุทูติ อนติมานีฯ อปฺปมตฺโตติ กตฺตพฺพกิจฺเจสุ ปมาทรหิโตฯ ทกฺโขติ อุปฏฺฐาเน เฉโกฯ นิวาตวุตฺตีติ นีจวุตฺติฯ สุขสํวาโสติ ครุสํวาสสีโลฯ สหิตุํ ปติตนฺติ ปรราชูหิ สกรญฺโญ สนฺติกํ คุยฺหรกฺขณวเสน วา ปฏิจฺฉนฺนปากฏกรณวเสนวา เปสิตํฯ ตถารูเปน หิ สทฺธิํ กเถนฺโตปิ รญฺโญ สมฺมุขาว กเถยฺยฯ ภตฺตารญฺเญวุทิกฺเขยฺยาติ อตฺตโน สามิกเมว โอโลเกยฺยฯ น จ อญฺญสฺส ราชิโนติ อญฺญสฺส รญฺโญ สนฺตโก น ภเวยฺยฯ

[1502]

‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;

สกฺกจฺจํ ปยิรุปาเสยฺย, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1503]

‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;

สกฺกจฺจํ อนุวาเสยฺย, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1504]

‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;

ตปฺเปยฺย อนฺนปาเนน, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1505]

‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;

อาสชฺช ปญฺเญ เสเวถ, อากงฺขํ วุทฺธิมตฺตโน’’ติฯ

ตตฺถ สกฺกจฺจํ ปยิรุปาเสยฺยาติ คารเวน ปุนปฺปุนํ อุปสงฺกเมยฺยฯ อนุวาเสยฺยาติ อุโปสถวาสํ วสนฺโต อนุวตฺเตยฺยฯ ตปฺเปยฺยาติ ยาวทตฺถํ ทาเนน ตปฺเปยฺยฯ อาสชฺชาติ อุปสงฺกมิตฺวาฯ ปญฺเญติ ปณฺฑิเต, อาสชฺชปญฺเญ วา, อสชฺชมานปญฺเญติ อตฺโถฯ

[1506]

‘‘ทินฺนปุพฺพํ น หาเปยฺย, ทานํ สมณพฺราหฺมเณ;

น จ กิญฺจิ นิวาเรยฺย, ทานกาเล วณิพฺพเกฯ

[1507]

‘‘ปญฺญวา พุทฺธิสมฺปนฺโน, วิธานวิธิโกวิโท;

กาลญฺญู สมยญฺญู จ, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1508]

‘‘อุฏฺฐาตา กมฺมเธยฺเยสุ, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ;

สุสํวิหิตกมฺมนฺโต, ส ราชวสติํ วเส’’ติฯ

ตตฺถ ทินฺนปุพฺพนฺติ ปกติปฏิยตฺตํ ทานวตฺตํฯ สมณพฺราหฺมเณติ สมเณ วา พฺราหฺมเณ วาฯ วณิพฺพเกติ ทานกาเล วณิพฺพเก อาคเต ทิสฺวา กิญฺจิ น นิวาเรยฺยฯ ปญฺญวาติ วิจารณปญฺญาย ยุตฺโตฯ พุทฺธิสมฺปนฺโนติ อเวกลฺลพุทฺธิสมฺปนฺโนฯ วิธานวิธิโกวิโทติ นานปฺปกาเรสุ ทาสกมฺมกรโปริสาทีนํ สํวิทหนโกฏฺฐาเสสุ เฉโกฯ กาลญฺญูติ ‘‘อยํ ทานํ ทาตุํ, อยํ สีลํ รกฺขิตุํ, อยํ อุโปสถกมฺมํ กาตุํ กาโล’’ติ ชาเนยฺยฯ สมยญฺญูติ ‘‘อยํ กสนสมโย, อยํ วปนสมโย, อยํ โวหารสมโย, อยํ อุปฏฺฐานสมโย’’ติ ชาเนยฺยฯ กมฺมเธยฺเยสูติ อตฺตโน กตฺตพฺพกมฺเมสุฯ

[1509]

‘‘ขลํ สาลํ ปสุํ เขตฺตํ, คนฺตา จสฺส อภิกฺขณํ;

มิตํ ธญฺญํ นิธาเปยฺย, มิตํว ปาจเย ฆเรฯ

[1510]

‘‘ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา สํ, สีเลสุ อสมาหิตํ;

อนงฺควา หิ เต พาลา, ยถา เปตา ตเถว เต;

โจฬญฺจ เนสํ ปิณฺฑญฺจ, อาสีนานํ ปทาปเยฯ

[1511]

‘‘ทาเส กมฺมกเร เปสฺเส, สีเลสุ สุสมาหิเต;

ทกฺเข อุฏฺฐานสมฺปนฺเน, อาธิปจฺจมฺหิ ฐาปเย’’ติฯ

ตตฺถ ปสุํ เขตฺตนฺติ โคกุลญฺเจว สสฺสฏฺฐานญฺจฯ คนฺตาติ คมนสีโลฯ มิตนฺติ มินิตฺวา เอตฺตกนฺติ ญตฺวา โกฏฺเฐสุ นิธาเปยฺยฯ ฆเรติ ฆเรปิ ปริชนํ คเณตฺวา มิตเมว ปจาเปยฺยฯ สีเลสุ อสมาหิตนฺติ เอวรูปํ ทุสฺสีลํ อนาจารํ กิสฺมิญฺจิ อาธิปจฺจฏฺฐาเน น ฐเปยฺยาติ อตฺโถฯ อนงฺควา หิ เต พาลาติ ‘‘องฺคเมตํ มนุสฺสานํ, ภาตา โลเก ปวุจฺจตี’’ติ (ชา. 1.4.58) กิญฺจาปิ เชฏฺฐกนิฏฺฐภาตโร องฺคสมานตาย ‘‘องฺค’’นฺติ วุตฺตา, อิเม ปน ทุสฺสีลา, ตสฺมา องฺคสมานา น โหนฺติฯ ยถา ปน สุสาเน ฉฑฺฑิตา เปตา มตา, ตเถว เตฯ ตสฺมา ตาทิสา อาธิปจฺจฏฺฐาเน น ฐเปตพฺพาฯ กุฏุมฺพญฺหิ เต วินาเสนฺติ, วินฏฺฐกุฏุมฺพสฺส จ ทลิทฺทสฺส ราชวสติ นาม น สมฺปชฺชติฯ อาสีนานนฺติ อาคนฺตฺวา นิสินฺนานํ ปุตฺตภาตานํ มตสตฺตานํ มตกภตฺตํ วิย เทนฺโต ฆาสจฺฉาทนมตฺตเมว ปทาเปยฺยฯ อุฏฺฐานสมฺปนฺเนติ อุฏฺฐานวีริเยน สมนฺนาคเตฯ

[1512]

‘‘สีลวา จ อโลโล จ, อนุรกฺโข จ ราชิโน;

อาวี รโห หิโต ตสฺส, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1513]

‘‘ฉนฺทญฺญู ราชิโน จสฺส, จิตฺตฏฺโฐ อสฺส ราชิโน;

อสงฺกุสกวุตฺติํสฺส, ส ราชวสติํ วเสฯ

[1514]

‘‘อุจฺฉาทเย จ นฺหาปเย, โธเว ปาเท อโธสิรํ;

อาหโตปิ น กุปฺเปยฺย, ส ราชวสติํ วเส’’ติฯ

ตตฺถ อโลโลติ อลุทฺโธฯ จิตฺตฏฺโฐติ จิตฺเต ฐิโต, ราชจิตฺตวสิโกติ อตฺโถฯ อสงฺกุสกวุตฺติสฺสาติ อปฺปฏิโลมวุตฺติ อสฺสฯ อโธสิรนฺติ ปาเท โธวนฺโตปิ อโธสิรํ กตฺวา เหฏฺฐามุโขว โธเวยฺย, น รญฺโญ มุขํ อุลฺโลเกยฺยาติ อตฺโถฯ

[1515]

‘‘กุมฺภมฺปญฺชลิํ กริยา, จาฏญฺจาปิ ปทกฺขิณํ;

กิเมว สพฺพกามานํ, ทาตารํ ธีรมุตฺตมํฯ

[1516]

‘‘โย เทติ สยนํ วตฺถํ, ยานํ อาวสถํ ฆรํ;

ปชฺชุนฺโนริว ภูตานิ, โภเคหิ อภิวสฺสติฯ

[1517]

‘‘เอสยฺโย ราชวสติ, วตฺตมาโน ยถา นโร;

อาราธยติ ราชานํ, ปูชํ ลภติ ภตฺตุสู’’ติฯ

ตตฺถ กุมฺภมฺปญฺชลิํ กริยา, จาฏญฺจาปิ ปทกฺขิณนฺติ วุทฺธิํ ปจฺจาสีสนฺโต ปุริโส อุทกปูริตํ กุมฺภํ ทิสฺวา ตสฺส อญฺชลิํ กเรยฺย, จาฏญฺจ สกุณํ ปทกฺขิณํ กเรยฺยฯ อญฺชลิํ วา ปทกฺขิณํ วา กโรนฺตสฺส เต กิญฺจิ ทาตุํ น สกฺโกนฺติฯ กิเมวาติ โย ปน สพฺพกามานํ ทาตา ธีโร จ, ตํ ราชานํ กิํการณา น นมสฺเสยฺยฯ ราชาเยว หิ นมสฺสิตพฺโพ จ อาราเธตพฺโพ จฯ ปชฺชุนฺโนริวาติ เมโฆ วิยฯ เอสยฺโย ราชวสตีติ อยฺโย ยา อยํ มยา กถิตา, เอสา ราชวสติ นาม ราชเสวกานํ อนุสาสนีฯ ยถาติ ยาย ราชวสติยา วตฺตมาโน นโร ราชานํ อาราเธติ, ราชูนญฺจ สนฺติกา ปูชํ ลภติ, สา เอสาติฯ

เอวํ อสมธุโร วิธุรปณฺฑิโต พุทฺธลีลาย ราชวสติํ กเถสิ;

ราชวสติกณฺฑํ นิฏฺฐิตํฯ

อนฺตรเปยฺยาลํ

เอวํ ปุตฺตทารญาติมิตฺตสุหชฺชาทโย อนุสาสนฺตสฺเสว ตสฺส ตโย ทิวสา ชาตาฯ โส ทิวสสฺส ปาริปูริํ ญตฺวา ปาโตว นฺหตฺวา นานคฺครสโภชนํ ภุญฺชิตฺวา ‘‘ราชานํ อปโลเกตฺวา มาณเวน สทฺธิํ คมิสฺสามี’’ติ ญาติคณปริวุโต ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต วตฺตพฺพยุตฺตกํ วจนํ อโวจฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1518]

‘‘เอวํ สมนุสาสิตฺวา, ญาติสงฺฆํ วิจกฺขโณ;

ปริกิณฺโณ สุหเทหิ, ราชานมุปสงฺกมิฯ

[1519]

‘‘วนฺทิตฺวา สิรสา ปาเท, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;

วิธุโร อวจ ราชานํ, ปคฺคเหตฺวาน อญฺชลิํฯ

[1520]

‘‘อยํ มํ มาณโว เนติ, กตฺตุกาโม ยถามติ;

ญาตีนตฺถํ ปวกฺขามิ, ตํ สุโณหิ อรินฺทมฯ

[1521]

‘‘ปุตฺเต จ เม อุทิกฺเขสิ, ยญฺจ มญฺญํ ฆเร ธนํ;

ยถา เปจฺจ น หาเยถ, ญาติสงฺโฆ มยี คเตฯ

[1522]

‘‘ยเถว ขลตี ภูมฺยา, ภูมฺยาเยว ปติฏฺฐติ;

เอเวตํ ขลิตํ มยฺหํ, เอตํ ปสฺสามิ อจฺจย’’นฺติฯ

ตตฺถ สุหเทหีติ สุหทเยหิ ญาติมิตฺตาทีหิฯ ยญฺจ มญฺญนฺติ ยญฺจ เม อญฺญํ ตยา เจว อญฺเญหิ จ ราชูหิ ทินฺนํ ฆเร อปริมาณํ ธนํ, ตํ สพฺพํ ตฺวเมว โอโลเกยฺยาสิฯ เปจฺจาติ ปจฺฉากาเลฯ ขลตีติ ปกฺขลติฯ เอเวตนฺติ เอวํ เอตํฯ อหญฺหิ ภูมิยํ ขลิตฺวา ตตฺเถว ปติฏฺฐิตปุริโส วิย ตุมฺเหสุ ขลิตฺวา ตุมฺเหสุเยว ปติฏฺฐหามิฯ เอตํ ปสฺสามีติ โย เอส ‘‘กิํ เต ราชา โหตี’’ติ มาณเวน ปุฏฺฐสฺส มม ตุมฺเห อโนโลเกตฺวา สจฺจํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ทาโสหมสฺมี’’ติ วทนฺตสฺส อจฺจโย, เอตํ อจฺจยํ ปสฺสามิ, อญฺโญ ปน เม โทโส นตฺถิ, ตํ เม อจฺจยํ ตุมฺเห ขมถ, เอตํ หทเย กตฺวา ปจฺฉา มม ปุตฺตทาเรสุ มา อปรชฺฌิตฺถาติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘ปณฺฑิต, ตว คมนํ มยฺหํ น รุจฺจติ, มาณวํ อุปาเยน ปกฺโกสาเปตฺวา ฆาเตตฺวา กิลญฺเชน ปฏิจฺฉาเทตุํ มยฺหํ รุจฺจตี’’ติ ทีเปนฺโต คาถมาห –

[1523]

‘‘สกฺกา น คนฺตุํ อิติ มยฺห โหติ, เฉตฺวา วธิตฺวา อิธ กาติยานํ;

อิเธว โหหี อิติ มยฺห รุจฺจติ, มา ตฺวํ อคา อุตฺตมภูริปญฺญา’’ติฯ

ตตฺถ เฉตฺวาติ อิเธว ราชเคเห ตํ โปเถตฺวา มาเรตฺวา ปฏิจฺฉาเทสฺสามีติฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘เทว, ตุมฺหากํ อชฺฌาสโย เอวรูโป โหติ, โส ตุมฺเหสุ อยุตฺโต’’ติ วตฺวา อาห –

[1524]

‘‘มา เหวธมฺเมสุ มนํ ปณีทหิ, อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยุตฺโต ภวสฺสุ;

ธิรตฺถุ กมฺมํ อกุสลํ อนริยํ, ยํ กตฺวา ปจฺฉา นิรยํ วเชยฺยฯ

[1525]

‘‘เนเวส ธมฺโม น ปุเนต กิจฺจํ, อยิโร หิ ทาสสฺส ชนินฺท อิสฺสโร;

ฆาเตตุํ ฌาเปตุํ อโถปิ หนฺตุํ, น จ มยฺห โกธตฺถิ วชามิ จาห’’นฺติฯ

ตตฺถ มา เหวธมฺเมสุ มนํ ปณีทหีติ อธมฺเมสุ อนตฺเถสุ อยุตฺเตสุ ตว จิตฺตํ มา เหว ปณิทหีติ อตฺโถฯ ปจฺฉาติ ยํ กมฺมํ กตฺวาปิ อชรามโร น โหติ, อถ โข ปจฺฉา นิรยเมว อุปปชฺเชยฺยฯ ธิรตฺถุ กมฺมนฺติ ตํ กมฺมํ ครหิตํ อตฺถุ อสฺส ภเวยฺยฯ เนเวสาติ เนว เอสฯ อยิโรติ สามิโกฯ ฆาเตตุนฺติ เอตานิ ฆาตาทีนิ กาตุํ อยิโร ทาสสฺส อิสฺสโร, สพฺพาเนตานิ กาตุํ ลภติ, มยฺหํ มาณเว อปฺปมตฺตโกปิ โกโธ นตฺถิ, ทินฺนกาลโต ปฏฺฐาย ตว จิตฺตํ สนฺธาเรตุํ วฏฺฏติ, วชามิ อหํ นรินฺทาติ อาห –

เอวํ วตฺวา มหาสตฺโต ราชานํ วนฺทิตฺวา รญฺโญ โอโรเธ จ ปุตฺตทาเร จ ราชปริสญฺจ โอวทิตฺวา เตสุ สกภาเวน สณฺฐาตุํ อสกฺกุณิตฺวา มหาวิรวํ วิรวนฺเตสุเยว ราชนิเวสนา นิกฺขมิฯ สกลนครวาสิโนปิ ‘‘ปณฺฑิโต กิร มาณเวน สทฺธิํ คมิสฺสติ, เอถ, ปสฺสิสฺสาม น’’นฺติ มนฺตยิตฺวา ราชงฺคเณเยว นํ ปสฺสิํสุฯ อถ เน มหาสตฺโต อสฺสาเสตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สรีรํ อทฺธุวํ, ยโส นาม วิปตฺติปริโยสาโน, อปิจ ตุมฺเห ทานาทีสุ ปุญฺเญสุ อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ เตสํ โอวาทํ ทตฺวา นิวตฺตาเปตฺวา อตฺตโน เคหาภิมุโข ปายาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ ธมฺมปาลกุมาโร ภาติกคณปริวุโต ‘‘ปิตุ ปจฺจุคฺคมนํ กริสฺสามี’’ติ นิกฺขนฺโต นิเวสนทฺวาเรเยว ปิตุ สมฺมุโข อโหสิฯ มหาสตฺโต ตํ ทิสฺวา สกภาเวน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต อุปคุยฺห อุเร นิปชฺชาเปตฺวา นิเวสนํ ปาวิสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1526]

‘‘เชฏฺฐปุตฺตํ อุปคุยฺห, วิเนยฺย หทเย ทรํ;

อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, ปาวิสี โส มหาฆร’’นฺติฯ

ฆเร ปนสฺส สหสฺสปุตฺตา, สหสฺสธีตโร, สหสฺสภริยาโย, จ สตฺตวณฺณทาสิสตานิ จ สนฺติ, เตหิ เจว อวเสสทาสิทาสกมฺมกรญาติมิตฺตสุหชฺชาทีหิ จ สกลนิเวสนํ ยุคนฺตวาตาภิฆาตปติเตหิ สาเลหิ สาลวนํ วิย นิรนฺตรํ อโหสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1527]

‘‘สาลาว สมฺมปติตา, มาลุเตน ปมทฺทิตา;

เสนฺติ ปุตฺตา จ ทารา จ, วิธุรสฺส นิเวสเนฯ

[1528]

‘‘อิตฺถิสหสฺสํ ภริยานํ, ทาสิสตฺตสตานิ จ;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, วิธุรสฺส นิเวสเนฯ

[1529]

‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, วิธุรสฺส นิเวสเนฯ

[1530]

‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺฐา, รถิกา ปตฺติการกา;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, วิธุรสฺส นิเวสเนฯ

[1531]

‘‘สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, วิธุรสฺส นิเวสเนฯ

[1532]

‘‘อิตฺถิสหสฺสํ ภริยานํ, ทาสิสตฺตสตานิ จ;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺตุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิฯ

[1533]

‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิฯ

[1534]

‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺฐา, รถิกา ปตฺติการกา;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิฯ

[1535]

‘‘สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสี’’ติฯ

ตตฺถ เสนฺตีติ มหาตเล ฉินฺนปาทา วิย ปติตา อาวตฺตนฺตา ปริวตฺตนฺตา สยนฺติฯ อิตฺถิสหสฺสํ ภริยานนฺติ ภริยานเมว อิตฺถีนํ สหสฺสํฯ กสฺมา โน วิชหิสฺสสีติ เกน การเณน อมฺเห วิชหิสฺสสีติ ปริเทวิํสุฯ

มหาสตฺโต สพฺพํ ตํ มหาชนํ อสฺสาเสตฺวา ฆเร อวเสสกิจฺจานิ กตฺวา อนฺโตชนญฺจ พหิชนญฺจ โอวทิตฺวา อาจิกฺขิตพฺพยุตฺตกํ สพฺพํ อาจิกฺขิตฺวา ปุณฺณกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อตฺตโน นิฏฺฐิตกิจฺจตํ อาโรเจสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1536]

‘‘กตฺวา ฆเรสุ กิจฺจานิ, อนุสาสิตฺวา สกํ ชนํ;

มิตฺตามจฺเจ จ ภจฺเจ จ, ปุตฺตทาเร จ พนฺธเวฯ

[1537]

‘‘กมฺมนฺตํ สํวิเธตฺวาน, อาจิกฺขิตฺวา ฆเร ธนํ;

นิธิญฺจ อิณทานญฺจ, ปุณฺณกํ เอตทพฺรวิฯ

[1538]

‘‘อวสี ตุวํ มยฺห ตีหํ อคาเร, กตานิ กิจฺจานิ ฆเรสุ มยฺหํ;

อนุสาสิตา ปุตฺตทารา มยา จ, กโรม กจฺจาน ยถามติํ เต’’ติฯ

ตตฺถ กมฺมนฺตํ สํวิเธตฺวานาติ ‘‘เอวญฺจ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ฆเร กตฺตพฺพยุตฺตกํ กมฺมํ สํวิทหิตฺวาฯ นิธินฺติ นิทหิตฺวา ฐปิตธนํฯ อิณทานนฺติ อิณวเสน สํโยชิตธนํฯ ยถามติํ เตติ อิทานิ ตว อชฺฌาสยานุรูปํ กโรมาติ วทติฯ

ปุณฺณโก อาห –

[1539]

‘‘สเจ หิ กตฺเต อนุสาสิตา เต, ปุตฺตา จ ทารา อนุชีวิโน จ;

หนฺเทหิ ทานี ตรมานรูโป, ทีโฆ หิ อทฺธาปิ อยํ ปุรตฺถาฯ

[1540]

‘‘อฉมฺภิโตว คณฺหาหิ, อาชาเนยฺยสฺส วาลธิํ;

อิทํ ปจฺฉิมกํ ตุยฺหํ, ชีวโลกสฺส ทสฺสน’’นฺติฯ

ตตฺถ กตฺเตติ โสมนสฺสปฺปตฺโต ยกฺโข มหาสตฺตํ อาลปติฯ ทีโฆ หิ อทฺธาปีติ คนฺตพฺพมคฺโคปิ ทีโฆฯ ‘‘อฉมฺภิโตวา’’ติ อิทํ โส เหฏฺฐาปาสาทํ อโนตริตฺวา ตโตว คนฺตุกาโม หุตฺวา อวจฯ

อถ นํ มหาสตฺโต อาห –

[1541]

‘‘โสหํ กิสฺส นุ ภายิสฺสํ, ยสฺส เม นตฺถิ ทุกฺกฏํ;

กาเยน วาจา มนสา, เยน คจฺเฉยฺย ทุคฺคติ’’นฺติฯ

ตตฺถ โสหํ กิสฺส นุ ภายิสฺสนฺติ อิทํ มหาสตฺโต ‘‘อฉมฺภิโตว คณฺหาหี’’ติ วุตฺตตฺตา เอวมาหฯ

เอวํ มหาสตฺโต สีหนาทํ นทิตฺวา อฉมฺภิโต เกสรสีโห วิย นิพฺภโย หุตฺวา ‘‘อยํ สาฏโก มม อรุจิยา มา มุจฺจตู’’ติ อธิฏฺฐานปารมิํ ปุเรจาริกํ กตฺวา ทฬฺหํ นิวาเสตฺวา อสฺสสฺส วาลธิํ วิยูหิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ทฬฺหํ วาลธิํ คเหตฺวา ทฺวีหิ ปาเทหิ อสฺสสฺส อูรูสุ ปลิเวเฐตฺวา ‘‘มาณว, คหิโต เม วาลธิ, ยถารุจิ ยาหี’’ติ อาหฯ ตสฺมิํ ขเณ ปุณฺณโก มโนมยสินฺธวสฺส สญฺญํ อทาสิฯ โส ปณฺฑิตํ อาทาย อากาเส ปกฺขนฺทิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1542]

‘‘โส อสฺสราชา วิธุรํ วหนฺโต, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข;

สาขาสุ เสเลสุ อสชฺชมาโน, กาฬาคิริํ ขิปฺปมุปาคมาสี’’ติฯ

ตตฺถ สาขาสุ เสเลสุ อสชฺชมาโนติ ปุณฺณโก กิร จินฺเตสิ ‘‘ทูรํ อคนฺตฺวาว อิมํ หิมวนฺตปฺปเทเส รุกฺเขสุ ปพฺพเตสุ จ โปเถตฺวา มาเรตฺวา หทยมํสํ อาทาย กเฬวรํ ปพฺพตนฺตเร ฉฑฺเฑตฺวา นาคภวนเมว คมิสฺสามี’’ติฯ โส รุกฺเข จ ปพฺพเต จ อปริหริตฺวา เตสํ มชฺเฌเนว อสฺสํ เปเสสิฯ มหาสตฺตสฺสานุภาเวน รุกฺขาปิ ปพฺพตาปิ สรีรโต อุโภสุ ปสฺเสสุ รตนมตฺตํ ปฏิกฺกมนฺติฯ

โส ‘‘มโต วา, โน วา’’ติ ปริวตฺติตฺวา มหาสตฺตสฺส มุขํ โอโลเกนฺโต กญฺจนาทาสมิว วิปฺปสนฺนํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เอวํ น มรตี’’ติ ปุนปิ สกลหิมวนฺตปฺปเทเส รุกฺเข จ ปพฺพเต จ ติกฺขตฺตุํ โปเถนฺโต เปเสสิ ฯ เอวํ โปเถนฺโตปิ ตเถว รุกฺขปพฺพตา ทูรเมว ปฏิกฺกมนฺติเยวฯ มหาสตฺโต ปน กิลนฺตกาโย อโหสิฯ อถ ปุณฺณโก ‘‘อยํ เนว มรติ, อิทานิ วาตกฺขนฺเธ จุณฺณวิจุณฺณํ กริสฺสามี’’ติ โกธาภิภูโต สตฺตมํ วาตกฺขนฺธํ ปกฺขนฺทิฯ โพธิสตฺตสฺสานุภาเวน วาตกฺขนฺโธ ทฺวิธา หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอกาสํ อกาสิฯ ตโต เวรมฺภวาเตหิ ปหราเปสิ, เวรมฺภวาตาปิ สตสหสฺสอสนิสทฺโท วิย หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอกาสํ อทํสุฯ โส ปุณฺณโก ตสฺส อนฺตรายาภาวํ ปสฺสนฺโต ตํ อาทาย กาฬปพฺพตํ อคมาสิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘โส อสฺสราชา วิธุรํ วหนฺโต, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข;

สาขาสุ เสเลสุ อสชฺชมาโน, กาฬาคิริํ ขิปฺปมุปาคมาสี’’ติฯ

ตตฺถ อสชฺชมาโนติ อลคฺคมาโน อปฺปฏิหญฺญมาโน วิธุรปณฺฑิตํ วหนฺโต กาฬปพฺพตมตฺถกํ อุปาคโตฯ

เอวํ ปุณฺณกสฺส มหาสตฺตํ คเหตฺวา คตกาเล ปณฺฑิตสฺส ปุตฺตทาราทโย ปุณฺณกสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตตฺถ มหาสตฺตํ อทิสฺวา ฉินฺนปาทา วิย ปติตฺวา อปราปรํ ปริวตฺตมานา มหาสทฺเทน ปริเทวิํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1543]

‘‘อิตฺถิสหสฺสํ ภริยานํ, ทาสิสตฺตสตานิ จ;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน;

วิธุรํ อาทาย คจฺฉติ’ฯ

‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน;

วิธุรํ อาทาย คจฺฉติ’ฯ

‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺฐา, รถิกา ปตฺติการกา;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน;

วิธุรํ อาทาย คจฺฉติ’ฯ

[1544]

‘‘สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน;

วิธุรํ อาทาย คจฺฉติ’ฯ

[1545]

‘‘อิตฺถิสหสฺสํ ภริยานํ, ทาสิสตฺตสตานิ จ;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ปณฺฑิโต โส กุหิํ คโต’ฯ

‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ปณฺฑิโต โส กุหิํ คโต’ฯ

‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺฐา, รถิกา ปตฺติการกา;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ปณฺฑิโต โส กุหิํ คโต’ฯ

[1546]

สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ปณฺฑิโต โส กุหิํ คโต’’’ติฯ

เอวํ ปกฺกนฺทิตฺวา จ ปน เต สพฺเพปิ สกลนครวาสีหิ สทฺธิํ โรทิตฺวา ราชทฺวารํ อคมํสุฯ ราชา มหนฺตํ ปริเทวสทฺทํ สุตฺวา สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา ‘‘ตุมฺเห กสฺมา ปริเทวถา’’ติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส เต ‘‘เทว, โส กิร มาณโว น พฺราหฺมโณ, ยกฺโข ปน พฺราหฺมณวณฺเณน อาคนฺตฺวา ปณฺฑิตํ อาทาย คโต, เตน วินา อมฺหากํ ชีวิตํ นตฺถิฯ สเจ โส อิโต สตฺตเม ทิวเส นาคมิสฺสติ, สกฏสเตหิ สกฏสหสฺเสหิ จ ทารูนิ สงฺกฑฺฒิตฺวา สพฺเพ มยํ อคฺคิํ อุชฺชาเลตฺวา ปวิสิสฺสามา’’ติ อิมมตฺถํ อาโรเจนฺตา อิมํ คาถมาหํสุ –

[1547]

‘‘สเจ โส สตฺตรตฺเตน, นาคจฺฉิสฺสติ ปณฺฑิโต;

สพฺเพ อคฺคิํ ปเวกฺขาม, นตฺถตฺโถ ชีวิเตน โน’’ติฯ

สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปรินิพฺพุตกาเลปิ ‘‘มยํ อคฺคิํ ปวิสิตฺวา มริสฺสามา’’ติ วตฺตาโร นาม นาเหสุํฯ อโห สุภาสิตํ มหาสตฺเต นาคเรหีติฯ

ราชา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถ, มา โสจิตฺถ, มา ปริเทวิตฺถ, มธุรกโถ ปณฺฑิโต มาณวํ ธมฺมกถาย ปโลเภตฺวา อตฺตโน ปาเทสุ ปาเตตฺวา สกลนครวาสีนํ อสฺสุมุขํ หาสยนฺโต น จิรสฺเสว อาคมิสฺสตี’’ติ อสฺสาเสนฺโต คาถมาห –

[1548]

‘‘ปณฺฑิโต จ วิยตฺโต จ, วิภาวี จ วิจกฺขโณ;

ขิปฺปํ โมจิย อตฺตานํ, มา ภายิตฺถาคมิสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ วิยตฺโตติ เวยฺยตฺติยา วิจารณปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ วิภาวีติ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ วิภาเวตฺวา ทสฺเสตฺวา กเถตุํ สมตฺโถฯ วิจกฺขโณติ ตงฺขเณเยว ฐานุปฺปตฺติกาย การณจินฺตนปญฺญาย ยุตฺโตฯ มา ภายิตฺถาติ มา ภายถ, อตฺตานํ โมเจตฺวา ขิปฺปํ อาคมิสฺสตีติ อสฺสาเสติฯ

นาคราปิ ‘‘ปณฺฑิโต กิร รญฺโญ กเถตฺวา คโต ภวิสฺสตี’’ติ อสฺสาสํ ปฏิลภิตฺวา อตฺตโน เคหานิ ปกฺกมิํสุฯ

อนฺตรเปยฺยาโล นิฏฺฐิโตฯ

สาธุนรธมฺมกณฺฑํ

ปุณฺณโกปิ มหาสตฺตํ กาฬาคิริมตฺถเก ฐเปตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ ชีวมาเน มยฺหํ วุฑฺฒิ นาม นตฺถิ, อิมํ มาเรตฺวา หทยมํสํ คเหตฺวา นาคภวนํ คนฺตฺวา วิมลาย ทตฺวา อิรนฺธติํ คเหตฺวา เทวโลกํ คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1549]

‘‘โส ตตฺถ คนฺตฺวาน วิจินฺตยนฺโต, อุจฺจาวจา เจตนกา ภวนฺติ;

นยิมสฺส ชีเวน มมตฺถิ กิญฺจิ, หนฺตฺวานิมํ หทยมานยิสฺส’’นฺติฯ

ตตฺถ โสติ โส ปุณฺณโกฯ ตตฺถ คนฺตฺวานาติ คนฺตฺวา ตตฺถ กาฬาคิริมตฺถเก ฐิโตฯ

อุจฺจาวจา เจตนกา ภวนฺตีติ ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชมานา เจตนา อุจฺจาปิ อวจาปิ อุปฺปชฺชนฺติฯ ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ มเมตสฺส ชีวิตทานเจตนาปิ อุปฺปชฺเชยฺยาติฯ อิมสฺส ปน ชีวิเตน ตหิํ นาคภวเน มม อปฺปมตฺตกมฺปิ กิญฺจิ กิจฺจํ นตฺถิ, อิเธวิมํ มาเรตฺวา อสฺส หทยํ อานยิสฺสามีติ สนฺนิฏฺฐานมกาสีติ อตฺโถฯ

ตโต ปุน จินฺเตสิ ‘‘ยํนูนาหํ อิมํ สหตฺเถน อมาเรตฺวา เภรวรูปทสฺสเนน ชีวิตกฺขยํ ปาเปยฺย’’นฺติฯ โส เภรวยกฺขรูปํ นิมฺมินิตฺวา มหาสตฺตํ ตชฺเชนฺโต อาคนฺตฺวา ตํ ปาเตตฺวา ทาฐานํ อนฺตเร กตฺวา ขาทิตุกาโม วิย อโหสิ, มหาสตฺตสฺส โลมหํสนมตฺตมฺปิ นาโหสิฯ ตโต สีหรูเปน มตฺตมหาหตฺถิรูเปน จ อาคนฺตฺวา ทาฐาหิ เจว ทนฺเตหิ จ วิชฺฌิตุกาโม วิย อโหสิฯ ตถาปิ อภายนฺตสฺส เอกโทณิกนาวปฺปมาณํ มหนฺตํ สปฺปวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา อสฺสสนฺโต ปสฺสสนฺโต ‘‘สุสู’’ติ สทฺทํ กโรนฺโต อาคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส สกลสรีรํ เวเฐตฺวา มตฺถเก ผณํ กตฺวา อฏฺฐาสิ, ตสฺส สารชฺชมตฺตมฺปิ นาโหสิฯ อถ ‘‘นํ ปพฺพตมตฺถเก ฐเปตฺวา ปาเตตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ กริสฺสามี’’ติ มหาวาตํ สมุฏฺฐาเปสิฯ โส ตสฺส เกสคฺคมตฺตมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขิฯ อถ นํ ตตฺเถว ปพฺพตมตฺถเก ฐเปตฺวา หตฺถี วิย ขชฺชูริรุกฺขํ ปพฺพตํ อปราปรํ จาเลสิ, ตถาปิ นํ ฐิตฏฺฐานโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขิฯ

ตโต ‘‘สทฺทสนฺตาเสนสฺส หทยผาลนํ กตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ อนฺโตปพฺพตํ ปวิสิตฺวา ปถวิญฺจ นภญฺจ เอกนินฺนาทํ กโรนฺโต มหานาทํ นทิ, เอวมฺปิสฺส สารชฺชมตฺตมฺปิ นาโหสิฯ ชานาติ หิ มหาสตฺโต ‘‘ยกฺขสีหหตฺถินาคราชเวเสหิ อาคโตปิ มหาวาตวุฏฺฐิํ สมุฏฺฐาปโกปิ ปพฺพตจลนํ กโรนฺโตปิ อนฺโตปพฺพตํ ปวิสิตฺวา นาทํ วิสฺสชฺเชนฺโตปิ มาณโวเยว, น อญฺโญ’’ติฯ ตโต ปุณฺณโก จินฺเตสิ ‘‘นาหํ อิมํ พาหิรุปกฺกเมน มาเรตุํ สกฺโกมิ, สหตฺเถเนว นํ มาเรสฺสามี’’ติฯ

ตโต ยกฺโข มหาสตฺตํ ปพฺพตมุทฺธนิ ฐเปตฺวา ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา มณิกฺขนฺเธ ปณฺฑุสุตฺตํ ปเวเสนฺโต วิย ปพฺพตํ ปวิสิตฺวา ตาเสนฺโต วคฺคนฺโต อนฺโตปพฺพเตน อุคฺคนฺตฺวา มหาสตฺตํ ปาเท ทฬฺหํ คเหตฺวา ปริวตฺเตตฺวา อโธสิรํ กตฺวา อนาลมฺเพ อากาเส วิสฺสชฺเชสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1550]

‘‘โส ตตฺถ คนฺตฺวา ปพฺพตนฺตรสฺมิํ, อนฺโต ปวิสิตฺวาน ปทุฏฺฐจิตฺโต;

อสํวุตสฺมิํ ชคติปฺปเทเส, อโธสิรํ ธารยิ กาติยาโน’’ติฯ

ตตฺถ โส ตตฺถ คนฺตฺวาติ โส ปุณฺณโก ปพฺพตมตฺถกา ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปพฺพตนฺตเร ฐตฺวา ตสฺส อนฺโต ปวิสิตฺวา ปพฺพตมตฺถเก ฐิตสฺส เหฏฺฐา ปญฺญายมาโน อสํวุเต ภูมิปเทเส ธาเรสีติฯ น อาทิโตว ธาเรสิ, ตตฺถ ปน ตํ ขิปิตฺวา ปนฺนรสโยชนมตฺตํ ภฏฺฐกาเล ปพฺพตมุทฺธนิ ฐิโตว หตฺถํ วฑฺเฒตฺวา อโธสิรํ ภสฺสนฺตํ ปาเทสุ คเหตฺวา อโธสิรเมว อุกฺขิปิตฺวา มุขํ โอโลเกนฺโต ‘‘น มรตี’’ติ ญตฺวา ทุติยมฺปิ ขิปิตฺวา ติํสโยชนมตฺตํ ภฏฺฐกาเล ตเถว อุกฺขิปิตฺวา ปุน ตสฺส มุขํ โอโลเกนฺโต ชีวนฺตเมว ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘สเจ อิทานิ สฏฺฐิโยชนมตฺตํ ภสฺสิตฺวา น มริสฺสติ, ปาเทสุ นํ คเหตฺวา ปพฺพตมุทฺธนิ โปเถตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ อถ นํ ตติยมฺปิ ขิปิตฺวา สฏฺฐิโยชนมตฺตํ ภฏฺฐกาเล หตฺถํ วฑฺเฒตฺวา ปาเทสุ คเหตฺวา อุกฺขิปิฯ ตโต มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ มํ ปฐมํ ปนฺนรสโยชนฏฺฐานํ ขิปิ, ทุติยมฺปิ ติํสโยชนํ, ตติยมฺปิ สฏฺฐิโยชนํ, อิทานิ ปุน มํ น ขิปิสฺสติ, อุกฺขิปนฺโตเยว ปพฺพตมุทฺธนิ ปหริตฺวา มาเรสฺสติ, ยาว มํ อุกฺขิปิตฺวา ปพฺพตมุทฺธนิ น โปเถติ, ตาว นํ อโธสิโร หุตฺวา โอลมฺพนฺโตว มารณการณํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติฯ เอวํ จินฺเตตฺวา จ ปน โส อฉมฺภิโต อสนฺตสนฺโต ตถา อกาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ธารยิ กาติยาโน’’ติ, ติกฺขตฺตุํ ขิปิตฺวา ธารยีติ อตฺโถฯ

[1551]

‘‘โส ลมฺพมาโน นรเก ปปาเต, มหพฺภเย โลมหํเส วิทุคฺเค;

อสนฺตสนฺโต กุรูนํ กตฺตุเสฏฺโฐ, อิจฺจพฺรวิ ปุณฺณกํ นาม ยกฺขํฯ

[1552]

‘‘อริยาวกาโสสิ อนริยรูโป, อสญฺญโต สญฺญตสนฺนิกาโส;

อจฺจาหิตํ กมฺมํ กโรสิ ลุทฺรํ, ภาเว จ เต กุสลํ นตฺถิ กิญฺจิฯ

[1553]

‘‘ยํ มํ ปปาตสฺมิํ ปปาตุมิจฺฉสิ, โก นุ ตวตฺโถ มรเณน มยฺหํ;

อมานุสสฺเสว ตวชฺช วณฺโณ, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวตาติฯ

ตตฺถ โส ลมฺพมาโนติ โส กุรูนํ กตฺตุเสฏฺโฐ ตติยวาเร ลมฺพมาโนฯ อริยาวกาโสติ รูเปน อริยสทิโส เทววณฺโณ หุตฺวา จรสิฯ อสญฺญโตติ กายาทีหิ อสญฺญโต ทุสฺสีโลฯ อจฺจาหิตนฺติ หิตาติกฺกนฺตํ, อติอหิตํ วาฯ ภาเว จ เตติ ตว จิตฺเต อปฺปมตฺตกมฺปิ กุสลํ นตฺถิฯ อมานุสสฺเสว ตวชฺช วณฺโณติ อชฺช ตว อิทํ การณํ อมานุสสฺเสวฯ กตมาสิ เทวตาติ ยกฺขานํ อนฺตเร กตรยกฺโข นาม ตฺวํฯ

ปุณฺณโก อาห –

[1554]

‘‘ยทิ เต สุโต ปุณฺณโก นาม ยกฺโข, รญฺโญ กุเวรสฺส หิ โส สชิพฺโพ;

ภูมินฺธโร วรุโณ นาม นาโค, พฺรหา สุจี วณฺณพลูปปนฺโนฯ

[1555]

‘‘ตสฺสานุชํ ธีตรํ กามยามิ, อิรนฺธตี นาม สา นาคกญฺญา;

ตสฺสา สุมชฺฌาย ปิยาย เหตุ, ปตารยิํ ตุยฺห วธาย ธีรา’’ติฯ

ตตฺถ สชิพฺโพติ สชีโว อมจฺโจฯ พฺรหาติ อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน อุฏฺฐาปิตกญฺจนรูปสทิโสฯ วณฺณพลูปปนฺโนติ สรีรวณฺเณน จ กายพเลน จ อุปคโตฯ ตสฺสานุชนฺติ ตสฺส อนุชาตํ ธีตรํฯ ปตารยินฺติ จิตฺตํ ปวตฺเตสิํ, สนฺนิฏฺฐานมกาสินฺติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘อยํ โลโก ทุคฺคหิเตน นสฺสติ, นาคมาณวิกํ ปตฺเถนฺตสฺส มม มรเณน กิํ ปโยชนํ, ตถโต การณํ ชานิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[1556]

‘‘มา เหว ตฺวํ ยกฺข อโหสิ มูฬฺโห, นฏฺฐา พหู ทุคฺคหีเตน โลเก;

กิํ เต สุมชฺฌาย ปิยาย กิจฺจํ, มรเณน เม อิงฺฆ สุโณมิ สพฺพ’’นฺติฯ

ตํ สุตฺวา ตสฺส อาจิกฺขนฺโต ปุณฺณโก อาห –

[1557]

‘‘มหานุภาวสฺส มโหรคสฺส, ธีตุกาโม ญาติภโตหมสฺมิ;

ตํ ยาจมานํ สสุโร อโวจ, ยถา มมญฺญิํสุ สุกามนีตํฯ

[1558]

‘‘ทชฺเชมุ โข เต สุตนุํ สุเนตฺตํ, สุจิมฺหิตํ จนฺทนลิตฺตคตฺตํ;

สเจ ตุวํ หทยํ ปณฺฑิตสฺส, ธมฺเมน ลทฺธา อิธ มาหเรสิ;

เอเตน วิตฺเตน กุมาริ ลพฺภา, นญฺญํ ธนํ อุตฺตริ ปตฺถยามฯ

[1559]

‘‘เอวํ น มูฬฺโหสฺมิ สุโณหิ กตฺเต, น จาปิ เม ทุคฺคหิตตฺถิ กิญฺจิ;

หทเยน เต ธมฺมลทฺเธน นาคา, อิรนฺธติํ นาคกญฺญํ ททนฺติฯ

[1560]

‘‘ตสฺมา อหํ ตุยฺหํ วธาย ยุตฺโต, เอวํ มมตฺโถ มรเณน ตุยฺหํ;

อิเธว ตํ นรเก ปาตยิตฺวา, หนฺตฺวาน ตํ หทยมานยิสฺส’’นฺติฯ

ตตฺถ ธีตุกาโมติ ธีตรํ กาเมมิ ปตฺเถมิ, ธีตุ อตฺถาย วิจรามิฯ ญาติภโตหมสฺมีติ ตสฺมา ตสฺส ญาติภตโก นาม อหํ อมฺหิฯ

ตนฺติ ตํ นาคกญฺญํฯ ยาจมานนฺติ ยาจนฺตํ มํฯ ยถา มนฺติ ยสฺมา มํฯ อญฺญิํสูติ ชานิํสุฯ สุกามนีตนฺติ สุฏฺฐุ เอส กาเมน นีโตติ สุกามนีโต, ตํ สุกามนีตํฯ ตสฺมา สสุโร ‘ทชฺเชมุ โข เต’’ติอาทิมโวจฯ ตตฺถ ทชฺเชมูติ ทเทยฺยามฯ สุตนุนฺติ สุนฺทรสรีรํฯ อิธ มาหเรสีติ อิธ นาคภวเน ธมฺเมน ลทฺธา อาหเรยฺยาสีติฯ

ตสฺส ตํ กถํ สุตฺวา มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘วิมลาย มม หทเยน กิจฺจํ นตฺถิ, วรุณนาคราเชน มม ธมฺมกถํ สุตฺวา มณินา มํ ปูเชตฺวา ตตฺถ คเตน มม ธมฺมกถิกภาโว วณฺณิโต ภวิสฺสติ, ตโต วิมลาย มม ธมฺมกถาย โทหโฬ อุปฺปนฺโน ภวิสฺสติ, วรุเณน ทุคฺคหิตํ คเหตฺวา ปุณฺณโก อาณตฺโต ภวิสฺสติ, สฺวายํ อตฺตนา ทุคฺคหิเตน มํ มาเรตุํ เอวรูปํ ทุกฺขํ ปาเปสิ, มม ปณฺฑิตภาโว ฐานุปฺปตฺติการณจินฺตนสมตฺถตา อิมสฺมิํ มํ มาเรนฺเต กิํ กริสฺสติ, หนฺทาหํ สญฺญาเปสฺสามิ น’’นฺติฯ จินฺเตตฺวา จ ปน ‘‘มาณว, สาธุนรธมฺมํ นาม ชานามิ, ยาวาหํ น มรามิ, ตาว มํ ปพฺพตมุทฺธนิ นิสีทาเปตฺวา สาธุนรธมฺมํ นาม สุโณหิ, ปจฺฉา ยํ อิจฺฉสิ, ตํ กเรยฺยาสี’’ติ วตฺวา สาธุนรธมฺมํ วณฺเณตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ อาหราเปนฺโต โส อโธสิโร โอลมฺพนฺโตว คาถมาห –

[1561]

‘‘ขิปฺปํ มมํ อุทฺธร กาติยาน, หทเยน เม ยทิ เต อตฺถิ กิจฺจํ;

เย เกจิเม สาธุนรสฺส ธมฺมา, สพฺเพว เต ปาตุกโรมิ อชฺชา’’ติฯ

ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก ‘‘อยํ ปณฺฑิเตน เทวมนุสฺสานํ อกถิตปุพฺโพ ธมฺโม ภวิสฺสติ, ขิปฺปเมว นํ อุทฺธริตฺวา สาธุนรธมฺมํ สุณิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา มหาสตฺตํ อุกฺขิปิตฺวา ปพฺพตมุทฺธนิ นิสีทาเปสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1562]

‘‘โส ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺฐํ, นคมุทฺธนิ ขิปฺปํ ปติฏฺฐเปตฺวา;

อสฺสตฺถมาสีนํ สเมกฺขิยาน, ปริปุจฺฉิ กตฺตารมโนมปญฺญํฯ

[1563]

‘‘สมุทฺธโฏ เมสิ ตุวํ ปปาตา, หทเยน เต อชฺช มมตฺถิ กิจฺจํ;

เย เกจิเม สาธุนรสฺส ธมฺมา, สพฺเพว เม ปาตุกโรหิ อชฺชา’’ติฯ

ตตฺถ อสฺสตฺถมาสีนนฺติ ลทฺธสฺสาสํ หุตฺวา นิสินฺนํฯ สเมกฺขิยานาติ ทิสฺวาฯ สาธุนรสฺส ธมฺมาติ นรสฺส สาธุธมฺมา, สุนฺทรธมฺมาติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต อาห –

[1564]

‘‘สมุทฺธโฏ ตฺยสฺมิ อหํ ปปาตา, หทเยน เม ยทิ เต อตฺถิ กิจฺจํ;

เย เกจิเม สาธุนรสฺส ธมฺมา, สพฺเพว เต ปาตุกโรมิ อชฺชา’’ติฯ

ตตฺถ ตฺยสฺมีติ ตยา อสฺมิฯ

อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘กิลิฏฺฐคตฺโตมฺหิ, นฺหายามิ ตาวา’’ติ อาหฯ ยกฺโขปิ ‘‘สาธู’’ติ นฺหาโนทกํ อาหริตฺวา นฺหาตกาเล มหาสตฺตสฺส ทิพฺพทุสฺสคนฺธมาลาทีนิ ทตฺวา อลงฺกตปฺปฏิยตฺตกาเล ทิพฺพโภชนํ อทาสิฯ อถ มหาสตฺโต ภุตฺตโภชโน กาฬาคิริมตฺถกํ อลงฺการาเปตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา พุทฺธลีลาย สาธุนรธมฺมํ เทเสนฺโต คาถมาห –

[1565]

‘‘ยาตานุยายี จ ภวาหิ มาณว, อลฺลญฺจ ปาณิํ ปริวชฺชยสฺสุ;

มา จสฺสุ มิตฺเตสุ กทาจิ ทุพฺภี, มา จ วสํ อสตีนํ นิคจฺเฉ’’ติฯ

ตตฺถ อลฺลญฺจ ปาณิํ ปริวชฺชยสฺสูติ อลฺลํ ตินฺตํ ปาณิํ มา ทหิ มา ฌาเปหิฯ

ยกฺโข สํขิตฺเตน ภาสิเต จตฺตาโร สาธุนรธมฺเม พุชฺฌิตุํ อสกฺโกนฺโต วิตฺถาเรน ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –

[1566]

‘‘กถํ นุ ยาตํ อนุยายิ โหติ, อลฺลญฺจ ปาณิํ ทหเต กถํ โส;

อสตี จ กา โก ปน มิตฺตทุพฺโภ, อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถ’’นฺติฯ

มหาสตฺโตปิสฺส กเถสิ –

[1567]

‘‘อสนฺถุตํ โนปิ จ ทิฏฺฐปุพฺพํ, โย อาสเนนาปิ นิมนฺตเยยฺย;

ตสฺเสว อตฺถํ ปุริโส กเรยฺย, ยาตานุยายีติ ตมาหุ ปณฺฑิตาฯ

[1568]

‘‘ยสฺเสกรตฺตมฺปิ ฆเร วเสยฺย, ยตฺถนฺนปานํ ปุริโส ลเภยฺย;

น ตสฺส ปาปํ มนสาปิ จินฺตเย, อทุพฺภปาณิํ ทหเต มิตฺตทุพฺโภฯ

[1569]

‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;

น ตสฺส สาขํ ภญฺเชยฺย, มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโกฯ

[1570]

‘‘ปุณฺณมฺปิ เจมํ ปถวิํ ธเนน, ทชฺชิตฺถิยา ปุริโส สมฺมตาย;

ลทฺธา ขณํ อติมญฺเญยฺย ตมฺปิ, ตาสํ วสํ อสตีนํ น คจฺเฉฯ

[1571]

‘‘เอวํ โข ยาตํ อนุยายิ โหติ,

อลฺลญฺจ ปาณิํ ทหเต ปุเนวํ;

อสตี จ สา โส ปน มิตฺตทุพฺโภ,

โส ธมฺมิโก โหหิ ชหสฺสุ อธมฺม’’นฺติฯ

ตตฺถ อสนฺถุตนฺติ เอกาหทฺวีหมฺปิ เอกโต อวุตฺถปุพฺพํฯ โย อาสเนนาปีติ โย เอวรูปํ ปุคฺคลํ อาสนมตฺเตนปิ นิมนฺตเยยฺย, ปเคว อนฺนปานาทีหิฯ ตสฺเสวาติ ตสฺส ปุพฺพการิสฺส อตฺถํ ปุริโส กโรเตวฯ

ยาตานุยายีติ ปุพฺพการิตาย ยาตสฺส ปุคฺคลสฺส อนุยายี ฯ ปฐมํ กโรนฺโต หิ ยายี นาม, ปจฺฉา กโรนฺโต อนุยายี นามาติ เอวํ ปณฺฑิตา กเถนฺติฯ อยํ เทวราช, ปฐโม สาธุนรธมฺโมฯ อทุพฺภปาณินฺติ อทุพฺภกํ อตฺตโน ภุญฺชนหตฺถเมว ทหนฺโต หิ มิตฺตทุพฺภี นาม โหติฯ อิติ อลฺลหตฺถสฺส อชฺฌาปนํ นาม อยํ ทุติโย สาธุนรธมฺโมฯ น ตสฺสาติ ตสฺส สาขํ วา ปตฺตํ วา น ภญฺเชยฺยฯ กิํการณา? มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโกฯ อิติ ปริภุตฺตจฺฉายสฺส อเจตนสฺส รุกฺขสฺสปิ ปาปํ กโรนฺโต มิตฺตทุพฺภี นาม โหติ, กิมงฺคํ ปน มนุสฺสภูตสฺสาติฯ เอวํ มิตฺเตสุ อทุพฺภนํ นาม อยํ ตติโย สาธุนรธมฺโมฯ ทชฺชิตฺถิยาติ ทเทยฺย อิตฺถิยาฯ สมฺมตายาติ ‘‘อหเมว ตสฺสา ปิโย, น อญฺโญ, มญฺเญว สา อิจฺฉตี’’ติ เอวํ สุฏฺฐุ มตายฯ ลทฺธา ขณนฺติ อติจารสฺส โอกาสํ ลภิตฺวาฯ อสตีนนฺติ อสทฺธมฺมสมนฺนาคตานํ อิตฺถีนํฯ อิติ มาตุคามํ นิสฺสาย ปาปสฺส อกรณํ นาม อยํ จตุตฺโถ สาธุนรธมฺโมฯ โส ธมฺมิโก โหหีติ เทวราช, โส ตฺวํ อิเมหิ จตูหิ สาธุนรธมฺเมหิ ยุตฺโต โหหีติฯ

เอวํ มหาสตฺโต ยกฺขสฺส จตฺตาโร สาธุนรธมฺเม พุทฺธลีลาย กเถสิฯ

สาธุนรธมฺมกณฺฑํ นิฏฺฐิตํฯ

กาฬาคิริกณฺฑํ

เต ธมฺเม สุณนฺโตเยว ปุณฺณโก สลฺลกฺเขสิ ‘‘จตูสุปิ ฐาเนสุ ปณฺฑิโต อตฺตโน ชีวิตเมว ยาจติ, อยํ โข มยฺหํ ปุพฺเพ อสนฺถุตสฺเสว สกฺการมกาสิ, อหมสฺส นิเวสเน ตีหํ มหนฺตํ ยสํ อนุภวนฺโต วสิํ, อหญฺจิมํ ปาปกมฺมํ กโรนฺโต มาตุคามํ นิสฺสาย กโรมิ, สพฺพถาปิ อหเมว มิตฺตทุพฺภีฯ สเจ ปณฺฑิตํ อปรชฺฌามิ, น สาธุนรธมฺเม วตฺติสฺสามิ นาม, ตสฺมา กิํ เม นาคมาณวิกาย, อินฺทปตฺถนครวาสีนํ อสฺสุมุขานิ หาเสนฺโต อิมํ เวเคน ตตฺถ เนตฺวา ธมฺมสภายํ โอตาเรสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[1572]

‘‘อวสิํ อหํ ตุยฺห ตีหํ อคาเร, อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺฐิโตสฺมิ;

มิตฺโต มมาสี วิสชฺชามหํ ตํ, กามํ ฆรํ อุตฺตมปญฺญ คจฺฉฯ

[1573]

อปิ หายตุ นาคกุลา อตฺโถ, อลมฺปิ เม นาคกญฺญาย โหตุ;

โส ตฺวํ สเกเนว สุภาสิเตน, มุตฺโตสิ เม อชฺช วธาย ปญฺญา’’ติฯ

ตตฺถ อุปฏฺฐิโตสฺมีติ ตยา อุปฏฺฐิโตสฺมิฯ วิสชฺชามหํ ตนฺติ วิสฺสชฺเชมิ อหํ ตํฯ กามนฺติ เอกํเสนฯ วธายาติ วธโตฯ ปญฺญาติ ปญฺญวนฺตฯ

อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘มาณว, ตฺวํ ตาว มํ อตฺตโน ฆรํ มา เปเสหิ, นาคภวนเมว มํ เนหี’’ติ วทนฺโต คาถมาห –

[1574]

‘‘หนฺท ตุวํ ยกฺข มมมฺปิ เนหิ, สสุรํ เต อตฺถํ มยิ จรสฺสุ;

มยญฺจ นาคาธิปติํ วิมานํ, ทกฺเขมุ นาคสฺส อทิฏฺฐปุพฺพ’’นฺติฯ

ตตฺถ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตฯ สสุรํ เต อตฺถํ มยิ จรสฺสูติ ตว สสุรสฺส สนฺตกํ อตฺถํ มยิ จร มา นาเสหิฯ นาคาธิปติํ วิมานนฺติ อหมฺปิ นาคาธิปติญฺจ วิมานญฺจสฺส อทิฏฺฐปุพฺพํ ปสฺเสยฺยํฯ

ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก อาห –

[1575]

‘‘ยํ เว นรสฺส อหิตาย อสฺส, น ตํ ปญฺโญ อรหติ ทสฺสนาย;

อถ เกน วณฺเณน อมิตฺตคามํ, ตุวมิจฺฉสิ อุตฺตมปญฺญ คนฺตุ’’นฺติฯ

ตตฺถ อมิตฺตคามนฺติ อมิตฺตสฺส วสนฏฺฐานํ, อมิตฺตสมาคมนฺติ อตฺโถฯ

อถ นํ มหาสตฺโต อาห –

[1576]

‘‘อทฺธา ปชานามิ อหมฺปิ เอตํ, น ตํ ปญฺโญ อรหติ ทสฺสนาย;

ปาปญฺจ เม นตฺถิ กตํ กุหิญฺจิ, ตสฺมา น สงฺเก มรณาคมายา’’ติฯ

ตตฺถ มรณาคมายาติ มรณสฺส อาคมายฯ

อปิจ , เทวราช, ตาทิโส ยกฺโข กกฺขโฬ มยา ธมฺมกถาย ปโลเภตฺวา มุทุกโต, อิทาเนว มํ ‘‘อลํ เม นาคมาณวิกาย, อตฺตโน ฆรํ ยาหี’’ติ วเทสิ, นาคราชสฺส มุทุกรณํ มม ภาโร, เนหิเยว มํ ตตฺถาติฯ ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา ปุณฺณโก ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตุฏฺฐจิตฺโต อาห –

[1577]

‘‘หนฺท จ ฐานํ อตุลานุภาวํ, มยา สห ทกฺขสิ เอหิ กตฺเต;

ยตฺถจฺฉติ นจฺจคีเตหิ นาโค, ราชา ยถา เวสฺสวโณ นฬิญฺญํฯ

[1578]

‘‘นํ นาคกญฺญา จริตํ คเณน, นิกีฬิตํ นิจฺจมโห จ รตฺติํ;

ปหูตมาลฺยํ พหุปุปฺผฉนฺนํ, โอภาสตี วิชฺชุริวนฺตลิกฺเขฯ

[1579]

‘‘อนฺเนน ปาเนน อุเปตรูปํ, นจฺเจหิ คีเตหิ จ วาทิเตหิ;

ปริปูรํ กญฺญาหิ อลงฺกตาหิ, อุปโสภติ วตฺถปิลนฺธเนนา’’ติฯ

ตตฺถ หนฺท จาติ นิปาตมตฺตเมวฯ ฐานนฺติ นาคราชสฺส วสนฏฺฐานํฯ นฬิญฺญนฺติ นฬินิยํ นาม ราชธานิยํฯ จริตํ คเณนาติ ตํ นาคกญฺญานํ คเณน จริตํฯ นิกีฬิตนฺติ นิจฺจํ อโห จ รตฺติญฺจ นาคกญฺญาหิ กีฬิตานุกีฬิตํฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ปุณฺณโก มหาสตฺตํ อสฺสปิฏฺฐํ อาโรเปตฺวา ตตฺถ เนสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1580]

‘‘โส ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺฐํ, นิสีทยี ปจฺฉโต อาสนสฺมิํ;

อาทาย กตฺตารมโนมปญฺญํ, อุปานยี ภวนํ นาครญฺโญฯ

[1581]

‘‘ปตฺวาน ฐานํ อตุลานุภาวํ, อฏฺฐาสิ กตฺตา ปจฺฉโต ปุณฺณกสฺส;

สามคฺคิเปกฺขมาโน นาคราชา, ปุพฺเพว ชามาตรมชฺฌภาสถา’’ติฯ

ตตฺถ โส ปุณฺณโกติ ภิกฺขเว, โส เอวํ นาคภวนํ วณฺเณตฺวา ปณฺฑิตํ อตฺตโน อาชญฺญํ อาโรเปตฺวา นาคภวนํ เนสิฯ ฐานนฺติ นาคราชสฺส วสนฏฺฐานํฯ ปจฺฉโต ปุณฺณกสฺสาติ ปุณฺณกสฺส กิร เอตทโหสิ ‘‘สเจ นาคราชา ปณฺฑิตํ ทิสฺวา มุทุจิตฺโต ภวิสฺสติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ, ตสฺส ตํ อปสฺสนฺตสฺเสว สินฺธวํ อาโรเปตฺวา อาทาย คมิสฺสามี’’ติฯ อถ นํ ปจฺฉโต ฐเปสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺฉโต ปุณฺณกสฺสา’’ติฯ สามคฺคิเปกฺขมาโนติ สามคฺคิํ อเปกฺขมาโนฯ ‘‘สามํ อเปกฺขี’’ติปิ ปาโฐ, อตฺตโน ชามาตรํ ปสฺสิตฺวา ปฐมตรํ สยเมว อชฺฌภาสถาติ อตฺโถฯ

นาคราชา อาห –

[1582]

‘‘ยนฺนุ ตุวํ อคมา มจฺจโลกํ, อนฺเวสมาโน หทยํ ปณฺฑิตสฺส;

กจฺจิ สมิทฺเธน อิธานุปตฺโต, อาทาย กตฺตารมโนมปญฺญ’’นฺติฯ

ตตฺถ กจฺจิ สมิทฺเธนาติ กจฺจิ เต มโนรเถน สมิทฺเธน นิปฺผนฺเนน อิธาคโตสีติ ปุจฺฉติฯ

ปุณฺณโก อาห –

[1583]

‘‘อยญฺหิ โส อาคโต ยํ ตฺวมิจฺฉสิ, ธมฺเมน ลทฺโธ มม ธมฺมปาโล;

ตํ ปสฺสถ สมฺมุขา ภาสมานํ, สุโข หเว สปฺปุริเสหิ สงฺคโม’’ติฯ

ตตฺถ ยํ ตฺวมิจฺฉสีติ ยํ ตฺวํ อิจฺฉสิฯ ‘‘ยนฺตุ มิจฺฉสี’’ติปิ ปาโฐฯ สมฺมุขา ภาสมานนฺติ ตํ โลกสกฺกตํ ธมฺมปาลํ อิทานิ มธุเรน สเรน ธมฺมํ ภาสมานํ สมฺมุขาว ปสฺสถ, สปฺปุริเสหิ เอกฏฺฐาเน สมาคโม หิ นาม สุโข โหตีติฯ

กาฬาคิริกณฺฑํ นิฏฺฐิตํฯ

ตโต นาคราชา มหาสตฺตํ ทิสฺวา คาถมาห –

[1584]

‘‘อทิฏฺฐปุพฺพํ ทิสฺวาน, มจฺโจ มจฺจุภยฏฺฏิโต;

พฺยมฺหิโต นาภิวาเทสิ, นยิทํ ปญฺญวตามิวา’’ติฯ

ตตฺถ พฺยมฺหิโตติ ภีโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปณฺฑิต, ตฺวํ อทิฏฺฐปุพฺพํ นาคภวนํ ทิสฺวา มรณภเยน อฏฺฏิโต ภีโต หุตฺวา ยํ มํ นาภิวาเทสิ, อิทํ การณํ ปญฺญวนฺตานํ น โหตีติฯ

เอวํ วนฺทนํ ปจฺจาสีสนฺตํ นาคราชานํ มหาสตฺโต ‘‘น ตฺวํ มยา วนฺทิตพฺโพ’’ติ อวตฺวาว อตฺตโน ญาณวนฺตตาย อุปายโกสลฺเลน ‘‘อหํ วชฺฌปฺปตฺตภาเวน นํ ตํ วนฺทามี’’ติ วทนฺโต คาถาทฺวยมาห –

[1585]

‘‘น จมฺหิ พฺยมฺหิโต นาค, น จ มจฺจุภยฏฺฏิโต;

น วชฺโฌ อภิวาเทยฺย, วชฺฌํ วา นาภิวาทเยฯ

[1586]

‘‘กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;

ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – เนวาหํ, นาคราช, อทิฏฺฐปุพฺพํ นาคภวนํ ทิสฺวา ภีโต, น มรณภยฏฺฏิโตฯ มาทิสสฺส หิ มรณภยํ นาม นตฺถิ, วชฺโฌ ปน อภิวาเทตุํ, วชฺฌํ วา อวชฺโฌปิ อภิวาทาเปตุํ น ลภติฯ

ยญฺหิ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, โส ตํ กถํ นุ อภิวาเทยฺย, กถํ วา เตน อตฺตานํ อภิวาทาปเยถ เวฯ ตสฺส หิ ตํ กมฺมํ น อุปปชฺชติฯ ตฺวญฺจ กิร มํ มาราเปตุํ อิมํ อาณาเปสิ, กถาหํ ตํ วนฺทาธีติฯ

ตํ สุตฺวา นาคราชา มหาสตฺตสฺส ถุติํ กโรนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[1587]

‘‘เอวเมตํ ยถา พฺรูสิ, สจฺจํ ภาสสิ ปณฺฑิต;

น วชฺโฌ อภิวาเทยฺย, วชฺฌํ วา นาภิวาทเยฯ

[1588]

กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;

ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชตี’’ติฯ

อิทานิ มหาสตฺโต นาคราเชน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต อาห –

[1589]

‘‘อสสฺสตํ สสฺสตํ นุ ตวยิทํ, อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ;

ปุจฺฉามิ ตํ นาคราเชตมตฺถํ, กถํ นุ เต ลทฺธมิทํ วิมานํฯ

[1590]

‘‘อธิจฺจลทฺธํ ปริณามชํ เต, สยํกตํ อุทาหุ เทเวหิ ทินฺนํ;

อกฺขาหิ เม นาคราเชตมตฺถํ, ยเถว เต ลทฺธมิทํ วิมาน’’นฺติฯ

ตตฺถ ตวยิทนฺติ อิทํ ตว ยสชาตํ, วิมานํ วา อสสฺสตํ สสฺสตสทิสํ, ‘‘มา โข ยสํ นิสฺสาย ปาปมกาสี’’ติ อิมินา ปเทน อตฺตโน ชีวิตํ ยาจติฯ อิทฺธีติ นาคอิทฺธิ จ นาคชุติ จ กายพลญฺจ เจตสิกวีริยญฺจ นาคภวเน อุปปตฺติ จ ยญฺจ เต อิทํ วิมานํ, ปุจฺฉามิ ตํ นาคราช, เอตมตฺถํ, กถํ นุ เต อิทํ สพฺพํ ลทฺธนฺติฯ อธิจฺจลทฺธนฺติ กิํ นุ ตยา อิทํ วิมานํ เอวํ สมฺปนฺนํ อธิจฺจ อการเณน ลทฺธํ, อุทาหุ อุตุปริณามชํ เต อิทํ, อุทาหุ สยํ สหตฺเถเนว กตํ, อุทาหุ เทเวหิ เต ทินฺนํ, ยเถว เต อิทํ ลทฺธํ, เอตํ เม อตฺถํ อกฺขาหีติฯ

ตํ สุตฺวา นาคราชา อาห –

[1591]

‘‘นาธิจฺจลทฺธํ น ปริณามชํ เม, น สยํกตํ นาปิ เทเวหิ ทินฺนํ;

สเกหิ กมฺเมหิ อปาปเกหิ, ปุญฺเญหิ เม ลทฺธมิทํ วิมาน’’นฺติฯ

ตตฺถ อปาปเกหีติ อลามเกหิฯ

ตโต มหาสตฺโต อาห –

[1592]

‘‘กิํ เต วตํ กิํ ปน พฺรหฺมจริยํ, กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ, อิทญฺจ เต นาค มหาวิมาน’’นฺติฯ

ตตฺถ กิํ เต วตนฺติ นาคราช, ปุริมภเว ตว กิํ วตํ อโหสิ, โก ปน พฺรหฺมจริยวาโส, กตรสฺส สุจริตสฺเสเวส อิทฺธิอาทิโก วิปาโกติฯ

ตํ สุตฺวา นาคราชา อาห –

[1593]

‘‘อหญฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก, สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา;

โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จฯ

[1594]

‘‘มาลญฺจ คนฺธญฺจ วิเลปนญฺจ, ปทีปิยํ เสยฺยมุปสฺสยญฺจ;

อจฺฉาทนํ สายนมนฺนปานํ, สกฺกจฺจ ทานานิ อทมฺห ตตฺถฯ

[1595]

‘‘ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ, ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ, อิทญฺจ เม ธีร มหาวิมาน’’นฺติฯ

ตตฺถ มนุสฺสโลเกติ องฺครฏฺเฐ กาลจมฺปานคเรฯ ตํ เม วตนฺติ ตํ สกฺกจฺจํ ทินฺนทานเมว มยฺหํ วตฺตสมาทานญฺจ พฺรหฺมจริยญฺจ อโหสิ, ตสฺเสว สุจริตสฺส อยํ อิทฺธาทิโก วิปาโกติฯ

มหาสตฺโต อาห –

[1596]

‘‘เอวํ เจ เต ลทฺธมิทํ วิมานํ, ชานาสิ ปุญฺญานํ ผลูปปตฺติํ;

ตสฺมา หิ ธมฺมํ จร อปฺปมตฺโต, ยถา วิมานํ ปุน มาวเสสี’’ติฯ

ตตฺถ ชานาสีติ สเจ ตยา ทานานุภาเวน ตํ ลทฺธํ, เอวํ สนฺเต ชานาสิ นาม ปุญฺญานํ ผลญฺจ ปุญฺญผเลน นิพฺพตฺตํ อุปปตฺติญฺจฯ ตสฺมา หีติ ยสฺมา ปุญฺเญหิ ตยา อิทํ ลทฺธํ, ตสฺมาฯ ปุน มาวเสสีติ ปุนปิ ยถา อิมํ นาคภวนํ อชฺฌาวสสิ, เอวํ ธมฺมํ จรฯ

ตํ สุตฺวา นาคราชา อาห –

[1597]

‘‘นยิธ สนฺติ สมณพฺราหฺมณา จ, เยสนฺนปานานิ ทเทมุ กตฺเต;

อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, ยถา วิมานํ ปุน มาวเสมา’’ติฯ

มหาสตฺโต อาห –

[1598]

‘‘โภคี หิ เต สนฺติ อิธูปปนฺนา, ปุตฺตา จ ทารา อนุชีวิโน จ;

เตสุ ตุวํ วจสา กมฺมุนา จ, อสมฺปทุฏฺโฐ จ ภวาหิ นิจฺจํฯ

[1599]

‘‘เอวํ ตุวํ นาค อสมฺปโทสํ, อนุปาลย วจสา กมฺมุนา จ;

ฐตฺวา อิธ ยาวตายุกํ วิมาเน, อุทฺธํ อิโต คจฺฉสิ เทวโลก’’นฺติฯ

ตตฺถ โภคีติ โภคิโน, นาคาติ อตฺโถฯ เตสูติ เตสุ ปุตฺตทาราทีสุ โภคีสุ วาจาย กมฺเมน จ นิจฺจํ อสมฺปทุฏฺโฐ ภวฯ อนุปาลยาติ เอวํ ปุตฺตาทีสุ เจว เสสสตฺเตสุ จ เมตฺตจิตฺตสงฺขาตํ อสมฺปโทสํ อนุรกฺขฯ อุทฺธํ อิโตติ อิโต นาคภวนโต จุโต อุปริเทวโลกํ คมิสฺสติฯ เมตฺตจิตฺตญฺหิ ทานโต อติเรกตรํ ปุญฺญนฺติฯ

ตโต นาคราชา มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ‘‘น สกฺกา ปณฺฑิเตน พหิ ปปญฺจํ กาตุํ, วิมลาย ทสฺเสตฺวา สุภาสิตํ สาเวตฺวา โทหฬํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา ธนญฺจยราชานํ หาเสนฺโต ปณฺฑิตํ เปเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[1600]

‘‘อทฺธา หิ โส โสจติ ราชเสฏฺโฐ, ตยา วินา ยสฺส ตุวํ สชิพฺโพ;

ทุกฺขูปนีโตปิ ตยา สเมจฺจ, วินฺเทยฺย โปโส สุขมาตุโรปี’’ติฯ

ตตฺถ สชิพฺโพติ สชีโว อมจฺโจฯ สเมจฺจาติ ตยา สห สมาคนฺตฺวาฯ อาตุโรปีติ พาฬฺหคิลาโนปิ สมาโนฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต นาคราชสฺส ถุติํ กโรนฺโต อิตรํ คาถมาห –

[1601]

‘‘อทฺธา สตํ ภาสสิ นาค ธมฺมํ, อนุตฺตรํ อตฺถปทํ สุจิณฺณํ;

เอตาทิสิยาสุ หิ อาปทาสุ, ปญฺญายเต มาทิสานํ วิเสโส’’ติฯ

ตตฺถ อทฺธา สตนฺติ เอกํเสน สนฺตานํ ปณฺฑิตานํ ธมฺมํ ภาสสิฯ อตฺถปทนฺติ หิตโกฏฺฐาสํฯ เอตาทิสิยาสูติ เอวรูปาสุ อาปทาสุ เอตาทิเส ภเย อุปฏฺฐิเต มาทิสานํ ปญฺญวนฺตานํ วิเสโส ปญฺญายติฯ

ตํ สุตฺวา นาคราชา อติเรกตรํ ตุฏฺโฐ ตเมว ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –

[1602]

‘‘อกฺขาหิ โน ตายํ มุธา นุ ลทฺโธ, อกฺเขหิ โน ตายํ อเชสิ ชูเต;

ธมฺเมน ลทฺโธ อิติ ตายมาห, กถํ นุ ตฺวํ หตฺถมิมสฺส มาคโต’’ติฯ

ตตฺถ อกฺขาหิ โนติ อาจิกฺข อมฺหากํฯ ตายนฺติ ตํ อยํฯ มุธา นุ ลทฺโธติ กิํ นุ โข มุธา อมูลเกเนว ลภิ, อุทาหุ ชูเต อเชสิฯ อิติ ตายมาหาติ อยํ ปุณฺณโก ‘‘ธมฺเมน เม ปณฺฑิโต ลทฺโธ’’ติ วทติฯ กถํ นุ ตฺวํ หตฺถมิมสฺส มาคโตติ ตฺวํ กถํ อิมสฺส หตฺถํ อาคโตสิฯ

มหาสตฺโต อาห –

[1603]

‘‘โย มิสฺสโร ตตฺถ อโหสิ ราชา, ตมายมกฺเขหิ อเชสิ ชูเต;

โส มํ ชิโต ราชา อิมสฺสทาสิ, ธมฺเมน ลทฺโธสฺมิ อสาหเสนา’’ติฯ

ตตฺถ โย มิสฺสโรติ โย มํ อิสฺสโรฯ อิมสฺสทาสีติ อิมสฺส ปุณฺณกสฺส อทาสิฯ

ตํ สุตฺวา นาคราชา ตุฏฺโฐ อโหสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1604]

‘‘มโหรโค อตฺตมโน อุทคฺโค, สุตฺวาน ธีรสฺส สุภาสิตานิ;

หตฺเถ คเหตฺวาน อโนมปญฺญํ, ปาเวกฺขิ ภริยาย ตทา สกาเสฯ

[1605]

‘‘เยน ตฺวํ วิมเล ปณฺฑุ, เยน ภตฺตํ น รุจฺจติ;

น จ เมตาทิโส วณฺโณ, อยเมโส ตโมนุโทฯ

[1606]

‘‘ยสฺส เต หทเยนตฺโถ, อาคตายํ ปภงฺกโร;

ตสฺส วากฺยํ นิสาเมหิ, ทุลฺลภํ ทสฺสนํ ปุนา’’ติฯ

ตตฺถ ปาเวกฺขีติ ปวิฏฺโฐฯ เยนาติ ภทฺเท วิมเล, เยน การเณน ตฺวํ ปณฺฑุ เจว, น จ เต ภตฺตํ รุจฺจติฯ น จ เมตาทิโส วณฺโณติ ปถวิตเล วา เทวโลเก วา น จ ตาทิโส วณฺโณ อญฺญสฺส กสฺสจิ อตฺถิ, ยาทิโส เอตสฺส คุณวณฺโณ ปตฺถโฏฯ อยเมโส ตโมนุโทติ ยํ นิสฺสาย ตว โทหโฬ อุปฺปนฺโน, อยเมว โส สพฺพโลกสฺส ตโมนุโทฯ ปุนาติ ปุน เอตสฺส ทสฺสนํ นาม ทุลฺลภนฺติ วทติฯ

วิมลาปิ ตํ ทิสฺวา ปฏิสนฺถารํ อกาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1607]

‘‘ทิสฺวาน ตํ วิมลา ภูริปญฺญํ, ทสงฺคุลี อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา;

หฏฺเฐน ภาเวน ปตีตรูปา, อิจฺจพฺรวิ กุรูนํ กตฺตุเสฏฺฐ’’นฺติฯ

ตตฺถ หฏฺเฐน ภาเวนาติ ปหฏฺเฐน จิตฺเตนฯ ปตีตรูปาติ โสมนสฺสชาตาฯ

อิโต ปรํ วิมลาย จ มหาสตฺตสฺส จ วจนปฺปฏิวจนคาถา –

[1608]

‘‘อทิฏฺฐปุพฺพํ ทิสฺวาน, มจฺโจ มจฺจุภยฏฺฏิโต;

พฺยมฺหิโต นาภิวาเทสิ, นยิทํ ปญฺญวตามิวฯ

[1609]

‘‘น จมฺหิ พฺยมฺหิโต นาคิ, น จ มจฺจุภยฏฺฏิโต;

น วชฺโฌ อภิวาเทยฺย, วชฺฌํ วา นาภิวาทเยฯ

[1610]

‘‘กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;

ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชติฯ

[1611]

‘‘เอวเมตํ ยถา พฺรูสิ, สจฺจํ ภาสสิ ปณฺฑิต;

น วชฺโฌ อภิวาเทยฺย, วชฺฌํ วา นาภิวาทเยฯ

[1612]

‘‘กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;

ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชติฯ

[1613]

‘‘อสสฺสตํ สสฺสตํ นุ ตวยิทํ, อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ;

ปุจฺฉามิ ตํ นาคกญฺเญตมตฺถํ, กถํ นุ เต ลทฺธมิทํ วิมานํฯ

[1614]

‘‘อธิจฺจลทฺธํ ปริณามชํ เต, สยํกตํ อุทาหุ เทเวหิ ทินฺนํ;

อกฺขาหิ เม นาคกญฺเญตมตฺถํ, ยเถว เต ลทฺธมิทํ วิมานํฯ

[1615]

‘‘นาธิจฺจลทฺธํ น ปริณามชํ เม, น สยํกถํ นาปิ เทเวหิ ทินฺนํ;

สเกหิ กมฺเมหิ อปาปเกหิ, ปุญฺเญหิ เม ลทฺธมิทํ วิมานํฯ

[1616]

‘‘กิํ เต วตํ กิํ ปน พฺรหฺมจริยํ, กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ, อิทญฺจ เต นาคิ มหาวิมานํฯ

[1617]

‘‘อหญฺจ โข สามิโก จาปิ มยฺหํ, สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา;

โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จฯ

[1618]

‘‘มาลญฺจ คนฺธญฺจ วิเลปนญฺจ, ปทีปิยํ เสยฺยมุปสฺสยญฺจ;

อจฺฉาทนํ สายนมนฺนปานํ, สกฺกจฺจ ทานานิ อทมฺห ตตฺถฯ

[1619]

‘‘ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ, ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ, อิทญฺจ เม ธีร มหาวิมานํฯ

[1620]

‘‘เอวํ เจ เต ลทฺธมิทํ วิมานํ, ชานาสิ ปุญฺญานํ ผลูปปตฺติํ;

ตสฺมา หิ ธมฺมํ จร อปฺปมตฺตา, ยถา วิมานํ ปุน มาวเสสิฯ

[1621]

‘‘นยิธ สนฺติ สมณพฺราหฺมณา จ, เยสนฺนปานานิ ทเทมุ กตฺเต;

อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, ยถา วิมานํ ปุน มาวเสมฯ

[1622]

‘‘โภคี หิ เต สนฺติ อิธูปปนฺนา, ปุตฺตา จ ทารา อนุชีวิโน จ;

เตสุ ตุวํ วจสา กมฺมุนา จ, อสมฺปทุฏฺฐา จ ภวาหิ นิจฺจํฯ

[1623]

‘‘เอวํ ตุวํ นาคิ อสมฺปโทสํ, อนุปาลย วจสา กมฺมุนา จ;

ฐตฺวา อิธ ยาวตายุกํ วิมาเน, อุทฺธํ อิโต คจฺฉสิ เทวโลกํฯ

[1624]

‘‘อทฺธา หิ โส โสจติ ราชเสฏฺโฐ, ตยา วินา ยสฺส ตุวํ สชิพฺโพ;

ทุกฺขูปนีโตปิ ตยา สเมจฺจ, วินฺเทยฺย โปโส สุขมาตุโรปิฯ

[1625]

‘‘อทฺธา สตํ ภาสสิ นาคิ ธมฺมํ, อนุตฺตรํ อตฺถปทํ สุจิณฺณํ;

เอตาทิสิยาสุ หิ อาปทาสุ, ปญฺญายเต มาทิสานํ วิเสโสฯ

[1626]

‘‘อกฺขาหิ โน ตายํ มุธา นุ ลทฺโธ, อกฺเขหิ โน ตายํ อเชสิ ชูเต;

ธมฺเมน ลทฺโธ อิติ ตายมาห, กถํ นุ ตฺวํ หตฺถมิมสฺส มาคโตฯ

[1627]

‘‘โย มิสฺสโร ตตฺถ อโหสิ ราชา, ตมายมกฺเขหิ อเชสิ ชูเต;

โส มํ ชิโต ราชา อิมสฺสทาสิ, ธมฺเมน ลทฺโธสฺมิ อสาหเสนา’’ติฯ

อิมาสํ คาถานํ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

มหาสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา อติเรกตรํ ตุฏฺฐา วิมลา มหาสตฺตํ คเหตฺวา สหสฺสคนฺโธทกฆเฏหิ นฺหาเปตฺวา นฺหานกาเล มหาสตฺตสฺส ทิพฺพทุสฺสทิพฺพคนฺธมาลาทีนิ ทตฺวา อลงฺกตปฺปฏิยตฺตกาเล ทิพฺพโภชนํ โภเชสิฯ มหาสตฺโต ภุตฺตโภชโน อลงฺกตาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1628]

‘‘ยเถว วรุโณ นาโค, ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺถ ปณฺฑิตํ;

ตเถว นาคกญฺญาปิ, ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺถ ปณฺฑิตํฯ

[1629]

‘‘ยเถว วรุณํ นาคํ, ธีโร โตเสสิ ปุจฺฉิโต;

ตเถว นาคกญฺญมฺปิ, ธีโร โตเสสิ ปุจฺฉิโตฯ

[1630]

‘‘อุโภปิ เต อตฺตมเน วิทิตฺวา, มโหรคํ นาคกญฺญญฺจ ธีโร;

อฉมฺภี อภีโต อโลมหฏฺโฐ, อิจฺจพฺรวิ วรุณํ นาคราชานํฯ

[1631]

‘‘มา โรธยิ นาค อายาหมสฺมิ, เยน ตวตฺโถ อิทํ สรีรํ;

หทเยน มํเสน กโรหิ กิจฺจํ, สยํ กริสฺสามิ ยถามติ เต’’ติฯ

ตตฺถ อฉมฺภีติ นิกฺกมฺโปฯ อโลมหฏฺโฐติ ภเยน อหฏฺฐโลโมฯ อิจฺจพฺรวีติ วีมํสนวเสน อิติ อพฺรวิฯ มา โรธยีติ ‘‘มิตฺตทุพฺภิกมฺมํ กโรมี’’ติ มา ภายิ, ‘‘กถํ นุ โข อิมํ อิทานิ มาเรสฺสามี’’ติ วา มา จินฺตยิฯ นาคาติ วรุณํ อาลปติฯ อายาหมสฺมีติ อาโย อหํ อสฺมิ, อยเมว วา ปาโฐฯ สยํ กริสฺสามีติ สเจ ตฺวํ ‘‘อิมสฺส สนฺติเก อิทานิ ธมฺโม เม สุโต’’ติ มํ มาเรตุํ น วิสหสิ, อหเมว ยถา ตว อชฺฌาสโย, ตถา สยํ กริสฺสามีติฯ

นาคราชา อาห –

[1632]

‘‘ปญฺญา หเว หทยํ ปณฺฑิตานํ, เต ตฺยมฺห ปญฺญาย มยํ สุตุฏฺฐา;

อนูนนาโม ลภตชฺช ทารํ, อชฺเชว ตํ กุรุโย ปาปยาตู’’ติฯ

ตตฺถ เต ตฺยมฺหาติ เต มยํ ตว ปญฺญาย สุตุฏฺฐาฯ อนูนนาโมติ สมฺปุณฺณนาโม ปุณฺณโก ยกฺขเสนาปติฯ ลภตชฺช ทารนฺติ ลภตุ อชฺช ทารํ, ททามิ อสฺส ธีตรํ อิรนฺธติํฯ ปาปยาตูติ อชฺเชว ตํ กุรุรฏฺฐํ ปุณฺณโก ปาเปตุฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา วรุโณ นาคราชา อิรนฺธติํ ปุณฺณกสฺส อทาสิฯ โส ตํ ลภิตฺวา ตุฏฺฐจิตฺโต มหาสตฺเตน สทฺธิํ สลฺลปิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1633]

‘‘ส ปุณฺณโก อตฺตมโน อุทคฺโค, อิรนฺธติํ นาคกญฺญํ ลภิตฺวา;

หฏฺเฐน ภาเวน ปตีตรูโป, อิจฺจพฺรวิ กุรูนํ กตฺตุเสฏฺฐํฯ

[1634]

‘‘ภริยาย มํ ตฺวํ อกริ สมงฺคิํ, อหญฺจ เต วิธุร กโรมิ กิจฺจํ;

อิทญฺจ เต มณิรตนํ ททามิ, อชฺเชว ตํ กุรุโย ปาปยามี’’ติฯ

ตตฺถ มณิรตนนฺติ ปณฺฑิต, อหํ ตว คุเณสุ ปสนฺโน อรหามิ ตว อนุจฺฉวิกํ กิจฺจํ กาตุํ, ตสฺมา อิมญฺจ เต จกฺกวตฺติปริโภคํ มณิรตนํ เทมิ, อชฺเชว ตํ อินฺทปตฺถํ ปาเปมีติฯ

อถ มหาสตฺโต ตสฺส ถุติํ กโรนฺโต อิตรํ คาถมาห –

[1635]

‘‘อเชยฺยเมสา ตว โหตุ เมตฺติ, ภริยาย กจฺจาน ปิยาย สทฺธิํ;

อานนฺทิ วิตฺโต สุมโน ปตีโต, ทตฺวา มณิํ มญฺจ นยินฺทปตฺถ’’นฺติฯ

ตตฺถ อเชยฺยเมสาติ เอสา ตว ภริยาย สทฺธิํ ปิยสํวาสเมตฺติ อเชยฺยา โหตุฯ ‘‘อานนฺทิ วิตฺโต’’ติอาทีหิ ปีติสมงฺคิภาวเมวสฺส วทติฯ นยินฺทปตฺถนฺติ นย อินฺทปตฺถํฯ

ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก ตถา อกาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1636]

‘‘ส ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺฐํ, นิสีทยี ปุรโต อาสนสฺมิํ;

อาทาย กตฺตารมโนมปญฺญํ, อุปานยี นครํ อินฺทปตฺถํฯ

[1637]

‘‘มโน มนุสฺสสฺส ยถาปิ คจฺเฉ, ตโตปิสฺส ขิปฺปตรํ อโหสิ;

ส ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺฐํ, อุปานยี นครํ อินฺทปตฺถํฯ

[1638]

‘‘เอตินฺทปตฺถํ นครํ ปทิสฺสติ, รมฺมานิ จ อมฺพวนานิ ภาคโส;

อหญฺจ ภริยาย สมงฺคิภูโต, ตุวญฺจ ปตฺโตสิ สกํ นิเกต’’นฺติฯ

ตตฺถ ยถาปิ คจฺเฉติ มโน นาม กิญฺจาปิ น คจฺฉติ, ทูเร อารมฺมณํ คณฺหนฺโต ปน คโตติ วุจฺจติ, ตสฺมา มนสฺส อารมฺมณคฺคหณโตปิ ขิปฺปตรํ ตสฺส มโนมยสินฺธวสฺส คมนํ อโหสีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอตินฺทปตฺถนฺติ อสฺสปิฏฺเฐ นิสินฺโนเยวสฺส ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ สกํ นิเกตนฺติ ตฺวญฺจ อตฺตโน นิเวสนํ สมฺปตฺโตติ อาหฯ

ตสฺมิํ ปน ทิวเส ปจฺจูสกาเล ราชา สุปินํ อทฺทสฯ เอวรูโป สุปิโน อโหสิ – รญฺโญ นิเวสนทฺวาเร ปญฺญากฺขนฺโธ สีลมยสาโข ปญฺจโครสผโล อลงฺกตหตฺถิควาสฺสปฏิจฺฉนฺโน มหารุกฺโข ฐิโตฯ

มหาชโน ตสฺส สกฺการํ กตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ อเถโก กณฺหปุริโส ผรุโส รตฺตสาฏกนิวตฺโถ รตฺตปุปฺผกณฺณธโร อาวุธหตฺโถ อาคนฺตฺวา มหาชนสฺส ปริเทวนฺตสฺเสว ตํ รุกฺขํ สมูลํ ฉินฺทิตฺวา อากฑฺฒนฺโต อาทาย คนฺตฺวา ปุน ตํ อาหริตฺวา ปกติฏฺฐาเนเยว ฐเปตฺวา ปกฺกามีติฯ ราชา ตํ สุปินํ ปริคฺคณฺหนฺโต ‘‘มหารุกฺโข วิย น อญฺโญ โกจิ, วิธุรปณฺฑิโตฯ มหาชนสฺส ปริเทวนฺตสฺเสว ตํ สมูลํ ฉินฺทิตฺวา อาทาย คตปุริโส วิย น อญฺโญ โกจิ, ปณฺฑิตํ คเหตฺวา คตมาณโวฯ ปุน ตํ อาหริตฺวา ปกติฏฺฐาเนเยว ฐเปตฺวา คโต วิย โส มาณโว ปุน ตํ ปณฺฑิตํ อาเนตฺวา ธมฺมสภาย ทฺวาเร ฐเปตฺวา ปกฺกมิสฺสติฯ อทฺธา อชฺช มยํ ปณฺฑิตํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา โสมนสฺสปตฺโต สกลนครํ อลงฺการาเปตฺวา ธมฺมสภํ สชฺชาเปตฺวา อลงฺกตรตนมณฺฑเป ธมฺมาสนํ ปญฺญาเปตฺวา เอกสตราชอมจฺจคณนครวาสิชานปทปริวุโต ‘‘อชฺช ตุมฺเห ปณฺฑิตํ ปสฺสิสฺสถ, มา โสจิตฺถา’’ติ มหาชนํ อสฺสาเสตฺวา ปณฺฑิตสฺส อาคมนํ โอโลเกนฺโต ธมฺมสภายํ นิสีทิฯ อมจฺจาทโยปิ นิสีทิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ ปุณฺณโกปิ ปณฺฑิตํ โอตาเรตฺวา ธมฺมสภาย ทฺวาเร ปริสมชฺเฌเยว ฐเปตฺวา อิรนฺธติํ อาทาย เทวนครเมว คโตฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1639]

‘‘น ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺฐํ, โอโรปิย ธมฺมสภาย มชฺเฌ;

อาชญฺญมารุยฺห อโนมวณฺโณ, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเขฯ

[1640]

‘‘ตํ ทิสฺวา ราชา ปรมปฺปตีโต, อุฏฺฐาย พาหาหิ ปลิสฺสชิตฺวา;

อวิกมฺปยํ ธมฺมสภาย มชฺเฌ, นิสีทยี ปมุขมาสนสฺมิ’’นฺติฯ

ตตฺถ อโนมวณฺโณติ อหีนวณฺโณ อุตฺตมวณฺโณฯ อวิกมฺปยนฺติ ภิกฺขเว, โส ราชา ปณฺฑิตํ ปลิสฺสชิตฺวา มหาชนมชฺเฌ อวิกมฺปนฺโต อโนลียนฺโตเยว หตฺเถ คเหตฺวา อตฺตโน อภิมุขํ กตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทาเปสิฯ

อถ ราชา เตน สทฺธิํ สมฺโมทิตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต คาถมาห –

[1641]

‘‘ตฺวํ โน วิเนตาสิ รถํว นทฺธํ, นนฺทนฺติ ตํ กุรุโย ทสฺสเนน;

อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, กถํ ปโมกฺโข อหุ มาณวสฺสา’’ติฯ

ตตฺถ นทฺธนฺติ ยถา นทฺธํ รถํ สารถิ วิเนติ, เอวํ ตฺวํ อมฺหากํ การเณน นเยน หิตกิริยาสุ วิเนตาฯ นนฺทนฺติ ตนฺติ ตํ ทิสฺวาว อิเม กุรุรฏฺฐวาสิโน ตว ทสฺสเนน นนฺทนฺติฯ มาณวสฺสาติ มาณวสฺส สนฺติกา กถํ ตว ปโมกฺโข อโหสิ? โย วา ตํ มุญฺจนฺตสฺส มาณวสฺส ปโมกฺโข, โส เกน การเณน อโหสีติ อตฺโถฯ

มหาสตฺโต อาห –

[1642]

‘‘ยํ มาณโวตฺยาภิวที ชนินฺท, น โส มนุสฺโส นรวีรเสฏฺฐ;

ยทิ เต สุโต ปุณฺณโก นาม ยกฺโข, รญฺโญ กุเวรสฺส หิ โส สชิพฺโพฯ

[1643]

‘‘ภูมินฺธโร วรุโณ นาม นาโค, พฺรหา สุจี วณฺณพลูปปนฺโน;

ตสฺสานุชํ ธีตรํ กามยาโน, อิรนฺธตี นาม สา นาคกญฺญาฯ

[1644]

‘‘ตสฺสา สุมชฺฌาย ปิยาย เหตุ, ปตารยิตฺถ มรณาย มยฺหํ;

โส เจว ภริยาย สมงฺคิภูโต, อหญฺจ อนุญฺญาโต มณิ จ ลทฺโธ’’ติฯ

ตตฺถ ยํ มาณโวตฺยาภิวทีติ ชนินฺท ยํ ตฺวํ ‘‘มาณโว’’ติ อภิวทสิฯ ภูมินฺธโรติ ภูมินฺธรนาคภวนวาสีฯ

สา นาคกญฺญาติ ยํ นาคกญฺญํ โส ปตฺถยมาโน มม มรณาย ปตารยิ จิตฺตํ ปวตฺเตสิ, สา นาคกญฺญา อิรนฺธตี นามฯ ปิยาย เหตูติ มหาราช, โส หิ นาคราชา จตุปฺโปสถิกปญฺหวิสฺสชฺชเน ปสนฺโน มํ มณินา ปูเชตฺวา นาคภวนํ คโต วิมลาย นาม เทวิยา ตํ มณิํ อทิสฺวา ‘‘เทว, กุหิํ มณี’’ติ ปุจฺฉิโต มม ธมฺมกถิกภาวํ วณฺเณสิฯ สา มยฺหํ ธมฺมกถํ โสตุกามา หุตฺวา มม หทเย โทหฬํ อุปฺปาเทสิฯ นาคราชา ทุคฺคหิเตน ปน ธีตรํ อิรนฺธติํ อาห – ‘‘มาตา, เต วิธุรสฺส หทยมํเส โทหฬินี, ตสฺส หทยมํสํ อาหริตุํ สมตฺถํ สามิกํ ปริเยสาหี’’ติฯ สา ปริเยสนฺตี เวสฺสวณสฺส ภาคิเนยฺยํ ปุณฺณกํ นาม ยกฺขํ ทิสฺวา ตํ อตฺตนิ ปฏิพทฺธจิตฺตํ ญตฺวา ปิตุ สนฺติกํ เนสิฯ อถ นํ โส ‘‘วิธุรปณฺฑิตสฺส หทยมํสํ อาหริตุํ สกฺโกนฺโต อิรนฺธติํ ลภิสฺสสี’’ติ อาหฯ ปุณฺณโก เวปุลฺลปพฺพตโต จกฺกวตฺติปริโภคํ มณิรตนํ อาหริตฺวา ตุมฺเหหิ สทฺธิํ ชูตํ กีฬิตฺวา มํ ชินิตฺวา ลภิฯ อหญฺจ มม นิเวสเน ตีหํ วสาเปตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ อกาสิํฯ โสปิ มํ อสฺสวาลธิํ คาหาเปตฺวา หิมวนฺเต รุกฺเขสุ จ ปพฺพเตสุ จ โปเถตฺวา มาเรตุํ อสกฺโกนฺโต สตฺตเม วาตกฺขนฺเธ เวรมฺภวาตมุเข จ ปกฺขนฺทิตฺวา อนุปุพฺเพน สฏฺฐิโยชนุพฺเพเธ กาฬาคิริมตฺถเก ฐเปตฺวา สีหเวสาทิวเสน อิทญฺจิทญฺจ รูปํ กตฺวาปิ มาเรตุํ อสกฺโกนฺโต มยา อตฺตโน มารณการณํ ปุฏฺโฐ อาจิกฺขิฯ อถสฺสาหํ สาธุนรธมฺเม กเถสิํฯ ตํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต มํ อิธ อาเนตุกาโม อโหสิฯ

อถาหํ ตํ อาทาย นาคภวนํ คนฺตฺวา นาครญฺโญ จ วิมลาย จ ธมฺมํ เทเสสิํฯ ตโต นาคราชา จ วิมลา จ สพฺพนาคปริสา จ ปสีทิํสุฯ นาคราชา ตตฺถ มยา ฉาหํ วุตฺถกาเล อิรนฺธติํ ปุณฺณกสฺส อทาสิฯ โส ตํ ลภิตฺวา ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา มํ มณิรตเนน ปูเชตฺวา นาคราเชน อาณตฺโต มโนมยสินฺธวํ อาโรเปตฺวา สยํ มชฺฌิมาสเน นิสีทิตฺวา อิรนฺธติํ ปจฺฉิมาสเน นิสีทาเปตฺวา มํ ปุริมาสเน นิสีทาเปตฺวา อิธาคนฺตฺวา ปริสมชฺเฌ โอตาเรตฺวา อิรนฺธติํ อาทาย อตฺตโน นครเมว คโตฯ เอวํ, มหาราช, โส ปุณฺณโก ตสฺสา สุมชฺฌาย ปิยาย เหตุ ปตารยิตฺถ มรณาย มยฺหํฯ อเถวํ มํ นิสฺสาย โส เจว ภริยาย สมงฺคิภูโต, มม ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสนฺเนน นาคราเชน อหญฺจ อนุญฺญาโต, ตสฺส ปุณฺณกสฺส สนฺติกา อยํ สพฺพกามทโท จกฺกวตฺติปริโภคมณิ จ ลทฺโธ, คณฺหถ, เทว, อิมํ มณินฺติ รญฺโญ รตนํ อทาสิฯ

ตโต ราชา ปจฺจูสกาเล อตฺตนา ทิฏฺฐสุปินํ นครวาสีนํ กเถตุกาโม ‘‘โภนฺโต, นครวาสิโน อชฺช มยา ทิฏฺฐสุปินํ สุณาถา’’ติ วตฺวา อาห –

[1645]

‘‘รุกฺโข หิ มยฺหํ ปทฺวาเร สุชาโต, ปญฺญากฺขนฺโธ สีลมยสฺส สาขา;

อตฺเถ จ ธมฺเม จ ฐิโต นิปาโก, ควปฺผโล หตฺถิควาสฺสฉนฺโนฯ

[1646]

‘‘นจฺจคีตตูริยาภินาทิเต, อุจฺฉิชฺช เสนํ ปุริโส อหาสิ;

โส โน อยํ อาคโต สนฺนิเกตํ, รุกฺขสฺสิมสฺสาปจิติํ กโรถฯ

[1647]

‘‘เย เกจิ วิตฺตา มม ปจฺจเยน, สพฺเพว เต ปาตุกโรนฺตุ อชฺช;

ติพฺพานิ กตฺวาน อุปายนานิ, รุกฺขสฺสิมสฺสาปจิติํ กโรถฯ

[1648]

‘‘เย เกจิ พทฺธา มม อตฺถิ รฏฺเฐ, สพฺเพว เต พนฺธนา โมจยนฺตุ;

ยเถวยํ พนฺธนสฺมา ปมุตฺโต, เอวเมเต มุญฺจเร พนฺธนสฺมาฯ

[1649]

‘‘อุนฺนงฺคลา มาสมิมํ กโรนฺตุ, มํโสทนํ พฺราหฺมณา ภกฺขยนฺตุ;

อมชฺชปา มชฺชรหา ปิวนฺตุ, ปุณฺณาหิ ถาลาหิ ปลิสฺสุตาหิฯ

[1650]

‘‘มหาปถํ นิจฺจ สมวฺหยนฺตุ, ติพฺพญฺจ รกฺขํ วิทหนฺตุ รฏฺเฐ;

ยถาญฺญมญฺญํ น วิเหฐเยยฺยุํ, รุกฺขสฺสิมสฺสาปจิติํ กโรถา’’ติฯ

ตตฺถ สีลมยสฺส สาขาติ เอตสฺส รุกฺขสฺส สีลมยา สาขาฯ อตฺเถ จ ธมฺเมจาติ วทฺธิยญฺจ สภาเว จฯ ฐิโต นิปาโกติ โส ปญฺญามยรุกฺโข ปติฏฺฐิโตฯ ควปฺผโลติ ปญฺจวิธโครสผโลฯ หตฺถิควาสฺสฉนฺโนติ อลงฺกตหตฺถิควาสฺเสหิ สญฺฉนฺโนฯ นจฺจคีตตูริยาภินาทิเตติ อถ ตสฺส รุกฺขสฺส ปูชํ กโรนฺเตน มหาชเนน ตสฺมิํ รุกฺเข เอเตหิ นจฺจาทีหิ อภินาทิเตฯ อุจฺฉิชฺช เสนํ ปุริโส อหาสีติ เอโก กณฺหปุริโส อาคนฺตฺวา ตํ รุกฺขํ อุจฺฉิชฺช ปริวาเรตฺวา ฐิตํ เสนํ ปลาเปตฺวา อหาสิ คเหตฺวา คโตฯ ปุน โส รุกฺโข อาคนฺตฺวา อมฺหากํ นิเวสนทฺวารเยว ฐิโตฯ โส โน อยํ รุกฺขสทิโส ปณฺฑิโต สนฺนิเกตํ อาคโตฯ อิทานิ สพฺเพว ตุมฺเห รุกฺขสฺส อิมสฺส อปจิติํ กโรถ, มหาสกฺการํ ปวตฺเตถฯ

มม ปจฺจเยนาติ อมฺโภ, อมจฺจา เย เกจิ มํ นิสฺสาย ลทฺเธน ยเสน วิตฺตา ตุฏฺฐจิตฺตา, เต สพฺเพ อตฺตโน วิตฺตํ ปาตุกโรนฺตุฯ ติพฺพานีติ พหลานิ มหนฺตานิฯ อุปายนานีติ ปณฺณากาเรฯ เย เกจีติ อนฺตมโส กีฬนตฺถาย พทฺเธ มิคปกฺขิโน อุปาทายฯ มุญฺจเรติ มุญฺจนฺตุฯ อุนฺนงฺคลา มาสมิมํ กโรนฺตูติ อิมํ มาสํ กสนนงฺคลานิ อุสฺสาเปตฺวา เอกมนฺเต ฐเปตฺวา นคเร เภริํ จราเปตฺวา สพฺเพว มนุสฺสา มหาฉณํ กโรนฺตุฯ ภกฺขยนฺตูติ ภุญฺชนฺตุฯ อมชฺชปาติ เอตฺถ อ-กาโร นิปาตมตฺตํ, มชฺชปา ปุริสา มชฺชรหา อตฺตโน อตฺตโน อาปานฏฺฐาเนสุ นิสินฺนา ปิวนฺตูติ อตฺโถฯ ปุณฺณาหิ ถาลาหีติ ปุณฺเณหิ ถาเลหิฯ ปลิสฺสุตาหีติ อติปุณฺณตฺตา ปคฺฆรมาเนหิฯ มหาปถํ นิจฺจ สมวฺหยนฺตูติ อนฺโตนคเร อลงฺกตมหาปถํ ราชมคฺคํ นิสฺสาย ฐิตา เวสิยา นิจฺจกาลํ กิเลสวเสน กิเลสตฺถิกํ ชนํ อวฺหยนฺตูติ อตฺโถฯ ติพฺพนฺติ คาฬฺหํฯ ยถาติ ยถา รกฺขสฺส สุสํวิหิตตฺตา อุนฺนงฺคลา หุตฺวา รุกฺขสฺสิมสฺส อปจิติํ กโรนฺตา อญฺญมญฺญํ น วิเหฐเยยฺยุํ, เอวํ รกฺขํ สํวิทหนฺตูติ อตฺโถฯ

เอวํ รญฺญา วุตฺเต –

[1651]

‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;

พหุํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ, ปณฺฑิตสฺสาภิหารยุํฯ

[1652]

‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺฐา, รถิกา ปตฺติการกา;

พหุํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ, ปณฺฑิตสฺสาภิหารยุํฯ

[1653]

‘‘สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;

พหุํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ, ปณฺฑิตสฺสาภิหารยุํฯ

[1654]

‘‘พหุชโน ปสนฺโนสิ, ทิสฺวา ปณฺฑิตมาคเต;

ปณฺฑิตมฺหิ อนุปฺปตฺเต, เจลุกฺเขโป ปวตฺตถา’’ติฯ

ตตฺถ อภิหารยุนฺติ เอวํ รญฺญา อาณตฺตา มหาฉณํ ปฏิยาเทตฺวา สพฺเพ สตฺเต พนฺธนา โมเจตฺวา เอเต สพฺเพ โอโรธาทโย นานปฺปการํ ปณฺณาการํ สชฺชิตฺวา เตน สทฺธิํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ ปณฺฑิตสฺส เปเสสุํฯ ปณฺฑิตมาคเตติ ปณฺฑิเต อาคเต ตํ ปณฺฑิตํ ทิสฺวา พหุชโน ปสนฺโน อโหสิฯ

ฉโณ มาเสน โอสานํ อคมาสิฯ ตโต มหาสตฺโต พุทฺธกิจฺจํ สาเธนฺโต วิย มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต ราชานญฺจ อนุสาสนฺโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา อายุปริโยสาเน สคฺคปรายโณ อโหสิฯ ราชานํ อาทิํ กตฺวา สพฺเพปิ นครวาสิโน ปณฺฑิตสฺโสวาเท ฐตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน สคฺคปุรํ ปูรยิํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต ปญฺญาสมฺปนฺโน อุปายกุสโลเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปณฺฑิตสฺส มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, เชฏฺฐภริยา ราหุลมาตา, เชฏฺฐปุตฺโต ราหุโล, วิมลา อุปฺปลวณฺณา, วรุณนาคราชา สาริปุตฺโต, สุปณฺณราชา โมคฺคลฺลาโน, สกฺโก อนุรุทฺโธ, ธนญฺจยโกรพฺยราชา อานนฺโท, ปุณฺณโก ฉนฺโน, ปริสา พุทฺธปริสา, วิธุรปณฺฑิโต ปน อหเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธ อโหสิ’’นฺติฯ

วิธุรชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[547] 10. เวสฺสนฺตรชาตกวณฺณนา

ทสวรกถาวณฺณนา

ผุสฺสตี วรวณฺณาเภติ อิทํ สตฺถา กปิลวตฺถุํ อุปนิสฺสาย นิคฺโรธาราเม วิหรนฺโต โปกฺขรวสฺสํ อารพฺภ กเถสิฯ ยทา หิ สตฺถา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุกฺกเมน ราชคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ เหมนฺตํ วีตินาเมตฺวา อุทายิตฺเถเรน มคฺคเทสเกน วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ปฐมคมเนน กปิลวตฺถุํ อคมาสิ, ตทา สกฺยราชาโน ‘‘มยํ อมฺหากํ ญาติเสฏฺฐํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สนฺนิปติตฺวา ภควโต วสนฏฺฐานํ วีมํสมานา ‘‘นิคฺโรธสกฺกสฺสาราโม รมณีโย’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ตตฺถ สพฺพํ ปฏิชคฺคนวิธิํ กตฺวา คนฺธปุปฺผาทิหตฺถา ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺตา สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิเต ทหรทหเร นาครทารเก จ นาครทาริกาโย จ ปฐมํ ปหิณิํสุ, ตโต ราชกุมาเร จ ราชกุมาริกาโย จฯ เตสํ อนฺตรา สามํ คนฺธปุปฺผจุณฺณาทีหิ สตฺถารํ ปูเชตฺวา ภควนฺตํ คเหตฺวา นิคฺโรธารามเมว อคมิํสุฯ ตตฺถ ภควา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิฯ ตทา หิ สากิยา มานชาติกา มานตฺถทฺธาฯ เต ‘‘อยํ สิทฺธตฺถกุมาโร อมฺเหหิ ทหรตโร, อมฺหากํ กนิฏฺโฐ ภาคิเนยฺโย ปุตฺโต นตฺตา’’ติ จินฺเตตฺวา ทหรทหเร ราชกุมาเร จ ราชกุมาริกาโย จ อาหํสุ ‘‘ตุมฺเห ภควนฺตํ วนฺทถ, มยํ ตุมฺหากํ ปิฏฺฐิโต นิสีทิสฺสามา’’ติฯ

เตสุ เอวํ อวนฺทิตฺวา นิสินฺเนสุ ภควา เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา ‘‘น มํ ญาตโย วนฺทนฺติ, หนฺท อิทาเนว วนฺทาเปสฺสามี’’ติ อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เตสํ สีเส ปาทปํสุํ โอกิรมาโน วิย กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยสทิสํ ปาฏิหาริยํ อกาสิฯ ราชา สุทฺโธทโน ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อาห ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ชาตทิวเส กาฬเทวลสฺส วนฺทนตฺถํ อุปนีตานํ โว ปาเท ปริวตฺติตฺวา พฺราหฺมณสฺส มตฺถเก ฐิเต ทิสฺวา อหํ ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทิํ, อยํ เม ปฐมวนฺทนาฯ

ปุนปิ วปฺปมงฺคลทิวเส ชมฺพุจฺฉายาย สิริสยเน นิสินฺนานํ โว ชมฺพุจฺฉายาย อปริวตฺตนํ ทิสฺวาปิ อหํ ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทิํ, อยํ เม ทุติยวนฺทนาฯ อิทานิ อิมํ อทิฏฺฐปุพฺพํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวาปิ ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทามิ, อยํ เม ตติยวนฺทนา’’ติฯ รญฺญา ปน วนฺทิเต อวนฺทิตฺวา ฐาตุํ สมตฺโถ นาม เอกสากิโยปิ นาโหสิ, สพฺเพ วนฺทิํสุเยวฯ

อิติ ภควา ญาตโย วนฺทาเปตฺวา อากาสโต โอตริตฺวา ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิฯ นิสินฺเน จ ภควติ สิขาปตฺโต ญาติสมาคโม อโหสิ, สพฺเพ เอกคฺคจิตฺตา หุตฺวา นิสีทิํสุฯ ตโต มหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ, ตมฺพวณฺณํ อุทกํ เหฏฺฐา วิรวนฺตํ คจฺฉติฯ เย เตเมตุกามา, เต เตเมนฺติฯ อเตเมตุกามสฺส สรีเร เอกพินฺทุมตฺตมฺปิ น ปตติฯ ตํ ทิสฺวา สพฺเพ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา อเหสุํฯ ‘‘อโห อจฺฉริยํ อโห อพฺภุตํ อโห พุทฺธานํ มหานุภาวตา, เยสํ ญาติสมาคเม เอวรูปํ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสี’’ติ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ มม ญาติสมาคเม มหาเมโฆ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต สิวิรฏฺเฐ เชตุตฺตรนคเร สิวิมหาราชา นาม รชฺชํ กาเรนฺโต สญฺชยํ นาม ปุตฺตํ ปฏิลภิฯ โส ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส มทฺทราชธีตรํ ผุสฺสติํ นาม ราชกญฺญํ อาเนตฺวา รชฺชํ นิยฺยาเทตฺวา ผุสฺสติํ อคฺคมเหสิํ อกาสิฯ ตสฺสา อยํ ปุพฺพโยโค – อิโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสี นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิฯ ตสฺมิํ พนฺธุมตินครํ นิสฺสาย เขเม มิคทาเย วิหรนฺเต เอโก ราชา รญฺโญ พนฺธุมสฺส อนคฺเฆน จนฺทนสาเรน สทฺธิํ สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณมาลํ เปเสสิฯ รญฺโญ ปน ทฺเว ธีตโร อเหสุํฯ โส ตํ ปณฺณาการํ ตาสํ ทาตุกาโม หุตฺวา จนฺทนสารํ เชฏฺฐิกาย อทาสิ, สุวณฺณมาลํ กนิฏฺฐาย อทาสิฯ ตา อุโภปิ ‘‘น มยํ อิมํ อตฺตโน สรีเร ปิฬนฺธิสฺสาม, สตฺถารเมว ปูเชสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา ราชานํ อาหํสุ ‘‘ตาต, จนฺทนสาเรน จ สุวณฺณมาลาย จ ทสพลํ ปูเชสฺสามา’’ติฯ ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ เชฏฺฐิกา สุขุมจนฺทนจุณฺณํ กาเรตฺวา สุวณฺณสมุคฺคํ ปูเรตฺวา คณฺหาเปสิฯ

กนิฏฺฐภคินี ปน สุวณฺณมาลํ อุรจฺฉทมาลํ การาเปตฺวา สุวณฺณสมุคฺเคน คณฺหาเปสิฯ ตา อุโภปิ มิคทายวิหารํ คนฺตฺวา เชฏฺฐิกา จนฺทนจุณฺเณน ทสพลสฺส สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ ปูเชตฺวา เสสจุณฺณานิ คนฺธกุฏิยํ วิกิริตฺวา ‘‘ภนฺเต, อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส มาตา ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิฯ กนิฏฺฐภคินีปิ ตถาคตสฺส สุวณฺณวณํ สรีรํ สุวณฺณมาลาย กเตน อุรจฺฉเทน ปูเชตฺวา ‘‘ภนฺเต, ยาว อรหตฺตปฺปตฺติ, ตาว อิทํ ปสาธนํ มม สรีรา มา วิคตํ โหตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิฯ สตฺถาปิ ตาสํ อนุโมทนํ อกาสิฯ

ตา อุโภปิ ยาวตายุกํ ฐตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติํสุฯ ตาสุ เชฏฺฐภคินี เทวโลกโต มนุสฺสโลกํ , มนุสฺสโลกโต เทวโลกํ สํสรนฺตี เอกนวุติกปฺปาวสาเน อมฺหากํ พุทฺธุปฺปาทกาเล พุทฺธมาตา มหามายาเทวี นาม อโหสิฯ กนิฏฺฐภคินีปิ ตเถว สํสรนฺตี กสฺสปทสพลสฺส กาเล กิกิสฺส รญฺโญ ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ สา จิตฺตกมฺมกตาย วิย อุรจฺฉทมาลาย อลงฺกเตน อุเรน ชาตตฺตา อุรจฺฉทา นาม กุมาริกา หุตฺวา โสฬสวสฺสิกกาเล สตฺถุ ภตฺตานุโมทนํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย อปรภาเค ภตฺตานุโมทนํ สุณนฺเตเนว ปิตรา โสตาปตฺติผลํ ปตฺตทิวเสเยว อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปรินิพฺพายิฯ กิกิราชาปิ อญฺญา สตฺต ธีตโร ลภิฯ ตาสํ นามานิ –

‘‘สมณี สมณคุตฺตา จ, ภิกฺขุนี ภิกฺขทายิกา;

ธมฺมา เจว สุธมฺมา จ, สงฺฆทาสี จ สตฺตมี’’ติฯ

ตา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท –

‘‘เขมา อุปฺปลวณฺณา จ, ปฏาจารา จ โคตมี;

ธมฺมทินฺนา มหามายา, วิสาขา จาปิ สตฺตมี’’ติฯ

ตาสุ ผุสฺสตี สุธมฺมา นาม หุตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา วิปสฺสิสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กตาย จนฺทนจุณฺณปูชาย ผเลน รตฺตจนฺทนรสปริปฺโผสิเตน วิย สรีเรน ชาตตฺตา ผุสฺสตี นาม กุมาริกา หุตฺวา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺตี อปรภาเค สกฺกสฺส เทวรญฺโญ อคฺคมเหสี หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อถสฺสา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ปญฺจสุ ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ สกฺโก เทวราชา ตสฺสา ปริกฺขีณายุกตํ ญตฺวา มหนฺเตน ยเสน ตํ อาทาย นนฺทนวนุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตํ อลงฺกตสยนปิฏฺเฐ นิสินฺนํ สยํ สยนปสฺเส นิสีทิตฺวา เอตทโวจ ‘‘ภทฺเท ผุสฺสติ, เต ทส วเร ทมฺมิ, เต คณฺหสฺสู’’ติ วทนฺโต อิมสฺมิํ คาถาสหสฺสปฏิมณฺฑิเต มหาเวสฺสนฺตรชาตเก ปฐมํ คาถมาห –

[1655]

‘‘ผุสฺสตี วรวณฺณาเภ, วรสฺสุ ทสธา วเร;

ปถพฺยา จารุปุพฺพงฺคิ, ยํ ตุยฺหํ มนโส ปิย’’นฺติฯ

เอวเมสา มหาเวสฺสนฺตรธมฺมเทสนา เทวโลเก ปติฏฺฐาปิตา นาม โหติฯ

ตตฺถ ผุสฺสตีติ ตํ นาเมนาลปติฯ วรวณฺณาเภติ วราย วณฺณาภาย สมนฺนาคเตฯ ทสธาติ ทสวิเธฯ ปถพฺยาติ ปถวิยํ คเหตพฺเพ กตฺวา วรสฺสุ คณฺหสฺสูติ วทติฯ จารุปุพฺพงฺคีติ จารุนา ปุพฺพงฺเคน วรลกฺขเณน สมนฺนาคเตฯ ยํ ตุยฺหํ มนโส ปิยนฺติ ยํ ยํ ตว มนสา ปิยํ, ตํ ตํ ทสหิ โกฏฺฐาเสหิ คณฺหาหีติ วทติฯ

สา อตฺตโน จวนธมฺมตํ อชานนฺตี ปมตฺตา หุตฺวา ทุติยคาถมาห –

[1656]

‘‘เทวราช นโม ตฺยตฺถุ, กิํ ปาปํ ปกตํ มยา;

รมฺมา จาเวสิ มํ ฐานา, วาโตว ธรณีรุห’’นฺติฯ

ตตฺถ นโม ตฺยตฺถูติ นโม เต อตฺถุฯ กิํ ปาปนฺติ กิํ มยา ตว สนฺติเก ปาปํ ปกตนฺติ ปุจฺฉติฯ ธรณีรุหนฺติ รุกฺขํฯ

อถสฺสา ปมตฺตภาวํ ญตฺวา สกฺโก ทฺเว คาถา อภาสิ –

[1657]

‘‘น เจว เต กตํ ปาปํ, น จ เม ตฺวมสิ อปฺปิยา;

ปุญฺญญฺจ เต ปริกฺขีณํ, เยน เตวํ วทามหํฯ

[1658]

‘‘สนฺติเก มรณํ ตุยฺหํ, วินาภาโว ภวิสฺสติ;

ปฏิคฺคณฺหาหิ เม เอเต, วเร ทส ปเวจฺฉโต’’ติฯ

ตตฺถ เยน เตวนฺติ เยน เต เอวํ วทามิฯ ตุยฺหํ วินาภาโวติ ตว อมฺเหหิ สทฺธิํ วิโยโค ภวิสฺสติฯ ปเวจฺฉโตติ ททมานสฺสฯ

สา สกฺกสฺส วจนํ สุตฺวา นิจฺฉเยน อตฺตโน มรณํ ญตฺวา วรํ คณฺหนฺตี อาห –

[1659]

‘‘วรํ เจ เม อโท สกฺก, สพฺพภูตานมิสฺสร;

สิวิราชสฺส ภทฺทนฺเต, ตตฺถ อสฺสํ นิเวสเนฯ

[1660]

‘‘นีลเนตฺตา นีลภมุ, นีลกฺขี จ ยถา มิคี;

ผุสฺสตี นาม นาเมน, ตตฺถปสฺสํ ปุรินฺทนฯ

[1661]

‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรทํ, ยาจโยคํ อมจฺฉริํ;

ปูชิตํ ปฏิราชูหิ, กิตฺติมนฺตํ ยสสฺสินํฯ

[1662]

‘‘คพฺภํ เม ธารยนฺติยา, มชฺฌิมงฺคํ อนุนฺนตํ;

กุจฺฉิ อนุนฺนโต อสฺส, จาปํว ลิขิตํ สมํฯ

[1663]

‘‘ถนา เม นปฺปปเตยฺยุํ, ปลิตา น สนฺตุ วาสว;

กาเย รโช น ลิมฺเปถ, วชฺฌญฺจาปิ ปโมจเยฯ

[1664]

‘‘มยูรโกญฺจาภิรุเท, นาริวรคณายุเต;

ขุชฺชเจลาปกากิณฺเณ, สูตมาคธวณฺณิเตฯ

[1665]

‘‘จิตฺรคฺคเฬรุฆุสิเต, สุรามํสปโพธเน;

สิวิราชสฺส ภทฺทนฺเต, ตตฺถสฺสํ มเหสี ปิยา’’ติฯ

ตตฺถ สิวิราชสฺสาติ สา สกลชมฺพุทีปตลํ โอโลเกนฺตี อตฺตโน อนุจฺฉวิกํ สิวิรญฺโญ นิเวสนํ ทิสฺวา ตตฺถ อคฺคมเหสิภาวํ ปตฺเถนฺตี เอวมาหฯ ยถา มิคีติ เอกวสฺสิกา หิ มิคโปติกา นีลเนตฺตา โหติ, เตเนวมาหฯ

ตตฺถปสฺสนฺติ ตตฺถปิ อิมินาว นาเมน อสฺสํฯ ลเภถาติ ลเภยฺยํฯ วรทนฺติ อลงฺกตสีสอกฺขิยุคลหทยมํสรุธิรเสตจฺฉตฺตปุตฺตทาเรสุ ยาจิตยาจิตสฺส วรภณฺฑสฺส ทายกํฯ กุจฺฉีติ ‘‘มชฺฌิมงฺค’’นฺติ วุตฺตํ สรูปโต ทสฺเสติฯ ลิขิตนฺติ ยถา เฉเกน ธนุกาเรน สมฺมา ลิขิตํ ธนุ อนุนฺนตมชฺฌํ ตุลาวฏฺฏํ สมํ โหติ, เอวรูโป เม กุจฺฉิ ภเวยฺยฯ

นปฺปปเตยฺยุนฺติ ปติตฺวา ลมฺพา น ภเวยฺยุํฯ ปลิตา น สนฺตุ วาสวาติ วาสว เทวเสฏฺฐ, ปลิตานิปิ เม สิรสฺมิํ น สนฺตุ มา ปญฺญายิํสุฯ ‘‘ปลิตานิ สิโรรุหา’’ติปิ ปาโฐฯ วชฺฌญฺจาปีติ กิพฺพิสการกํ ราชาปราธิกํ วชฺฌปฺปตฺตโจรํ อตฺตโน พเลน โมเจตุํ สมตฺถา ภเวยฺยํฯ อิมินา อตฺตโน อิสฺสริยภาวํ ทีเปติฯ ภูตมาคธวณฺณิเตติ โภชนกาลาทีสุ ถุติวเสน กาลํ อาโรเจนฺเตหิ สูเตหิ เจว มาคธเกหิ จ วณฺณิเตฯ จิตฺรคฺคเฬรุฆุสิเตติ ปญฺจงฺคิกตูริยสทฺทสทิสํ มโนรมํ รวํ รวนฺเตหิ สตฺตรตนวิจิตฺเตหิ ทฺวารกวาเฏหิ อุคฺโฆสิเตฯ สุรามํสปโพธเนติ ‘‘ปิวถ, ขาทถา’’ติ สุรามํเสหิ ปโพธิยมานชเน เอวรูเป สิวิราชสฺส นิเวสเน ตสฺส อคฺคมเหสี ภเวยฺยนฺติ อิเม ทส วเร คณฺหิฯ

ตตฺถ สิวิราชสฺส อคฺคมเหสิภาโว ปฐโม วโร, นีลเนตฺตตา ทุติโย, นีลภมุกตา ตติโย, ผุสฺสตีติ นามํ จตุตฺโถ, ปุตฺตปฏิลาโภ ปญฺจโม, อนุนฺนตกุจฺฉิตา ฉฏฺโฐ, อลมฺพตฺถนตา สตฺตโม, อปลิตภาโว อฏฺฐโม, สุขุมจฺฉวิภาโว นวโม, วชฺฌปฺปโมจนสมตฺถตา ทสโม วโรติฯ

สกฺโก อาห –

[1666]

‘‘เย เต ทส วรา ทินฺนา, มยา สพฺพงฺคโสภเน;

สิวิราชสฺส วิชิเต, สพฺเพ เต ลจฺฉสี วเร’’ติฯ

อถสฺสา สกฺโก เทวราชา ผุสฺสติยา ทส วเร อทาสิ, ทตฺวา จ ปน ‘‘ภทฺเท ผุสฺสติ, ตว สพฺเพ เต สมิชฺฌนฺตู’’ติ วตฺวา อนุโมทิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1667]

‘‘อิทํ วตฺวาน มฆวา, เทวราชา สุชมฺปติ;

ผุสฺสติยา วรํ ทตฺวา, อนุโมทิตฺถ วาสโว’’ติฯ

ตตฺถ อนุโมทิตฺถาติ ‘‘สพฺเพ เต ลจฺฉสิ วเร’’ติ เอวํ วเร ทตฺวา ปมุทฺทิโต ตุฏฺฐมานโส อโหสีติ อตฺโถฯ

ทสวรกถา นิฏฺฐิตาฯ

หิมวนฺตวณฺณนา

อิติ สา วเร คเหตฺวา ตโต จุตา มทฺทรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติฯ ชายมานา จ จนฺทนจุณฺณปริกิณฺเณน วิย สรีเรน ชาตาฯ เตนสฺสา นามคฺคหณทิวเส ‘‘ผุสฺสตี’’ตฺเวว นามํ กริํสุฯ สา มหนฺเตน ปริวาเรน วฑฺฒิตฺวา โสฬสวสฺสกาเล อุตฺตมรูปธรา อโหสิฯ อถ นํ สิวิมหาราชา ปุตฺตสฺส สญฺชยกุมารสฺส อตฺถาย อาเนตฺวา ตสฺส ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ เชฏฺฐิกํ กตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ตโต จุตา สา ผุสฺสตี, ฉตฺติเย อุปปชฺชถ;

เชตุตฺตรมฺหิ นคเร, สญฺชเยน สมาคมี’’ติฯ

สา สญฺชยสฺส ปิยา มนาปา อโหสิฯ อถ นํ สกฺโก อาวชฺชมาโน ‘‘มยา ผุสฺสติยา ทินฺนวเรสุ นว วรา สมิทฺธา’’ติ ทิสฺวา ‘‘เอโก ปน ปุตฺตวโร น ตาว สมิชฺฌติ, ตมฺปิสฺสา สมิชฺฌาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ ตทา มหาสตฺโต ตาวติํสเทวโลเก วสติ, อายุ จสฺส ปริกฺขีณํ อโหสิฯ ตํ ญตฺวา สกฺโก ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มาริส, ตยา มนุสฺสโลกํ คนฺตุํ วฏฺฏติ, ตตฺถ สิวิรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ตสฺส เจว อญฺเญสญฺจ จวนธมฺมานํ สฏฺฐิสหสฺสานํ เทวปุตฺตานํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ มหาสตฺโตปิ ตโต จวิตฺวา ตตฺถุปปนฺโน, เสสเทวปุตฺตาปิ สฏฺฐิสหสฺสานํ อมจฺจานํ เคเหสุ นิพฺพตฺติํสุฯ

มหาสตฺเต กุจฺฉิคเต ผุสฺสตี โทหฬินี หุตฺวา จตูสุ นครทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ ราชนิเวสนทฺวาเร จาติ ฉสุ ฐาเนสุ ฉ ทานสาลาโย การาเปตฺวา เทวสิกํ ฉ สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทาตุกามา อโหสิฯ

ราชา ตสฺสา โทหฬํ สุตฺวา เนมิตฺตเก พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิฯ เนมิตฺตกา – ‘‘มหาราช, เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ทานาภิรโต สตฺโต อุปฺปนฺโน, ทาเนน ติตฺติํ น คมิสฺสตี’’ติ วทิํสุฯ ตํ สุตฺวา ราชา ตุฏฺฐมานโส หุตฺวา ฉ ทานสาลาโย การาเปตฺวา วุตฺตปฺปการํ ทานํ ปฏฺฐเปสิฯ โพธิสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณกาลโต ปฏฺฐาย รญฺโญ อายสฺส ปมาณํ นาม นาโหสิฯ ตสฺส ปุญฺญานุภาเวน สกลชมฺพุทีปราชาโน ปณฺณาการํ ปหิณิํสุฯ เทวี มหนฺเตน ปริวาเรน คพฺภํ ธาเรนฺตี ทสมาเส ปริปุณฺเณ นครํ ทฏฺฐุกามา หุตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา นครํ เทวนครํ วิย อลงฺการาเปตฺวา เทวิํ รถวรํ อาโรเปตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กาเรสิฯ ตสฺสา เวสฺสานํ วีถิยา เวมชฺฌํ สมฺปตฺตกาเล กมฺมชวาตา จลิํสุฯ อถ อมจฺจา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ตํ สุตฺวา เวสฺสวีถิยํเยว ตสฺสา สูติฆรํ การาเปตฺวา วาสํ คณฺหาเปสิฯ สา ตตฺถ ปุตฺตํ วิชายิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ทส มาเส ธารยิตฺวาน, กโรนฺตี ปุรํ ปทกฺขิณํ;

เวสฺสานํ วีถิยา มชฺเฌ, ชเนสิ ผุสฺสตี มม’’นฺติฯ (จริยา. 1.76);

มหาสตฺโต มาตุ กุจฺฉิโต นิกฺขนฺโตเยว วิสโท หุตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา นิกฺขมิฯ นิกฺขนฺโตเยว จ มาตุ หตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘อมฺม, ทานํ ทสฺสามิ, อตฺถิ กิญฺจิ เต ธน’’นฺติ อาหฯ อถสฺส มาตา ‘‘ตาต, ยถาอชฺฌาสเยน ทานํ เทหี’’ติ ปสาริตหตฺเถ สหสฺสตฺถวิกํ ฐเปสิฯ มหาสตฺโต หิ อุมงฺคชาตเก อิมสฺมิํ ชาตเก ปจฺฉิมตฺตภาเวติ ตีสุ ฐาเนสุ ชาตมตฺเตเยว มาตรา สทฺธิํ กเถสิฯ อถสฺส นามคฺคหณทิวเส เวสฺสวีถิยํ ชาตตฺตา ‘‘เวสฺสนฺตโร’’ติ นามํ กริํสุฯ

เตน วุตฺตํ –

‘‘น มยฺหํ มตฺติกํ นามํ, นปิ เปตฺติกสมฺภวํ;

ชาโตมฺหิ เวสฺสวีถิยํ, ตสฺมา เวสฺสนฺตโร อหุ’’นฺติฯ (จริยา. 1.77);

ชาตทิวเสเยว ปนสฺส เอกา อากาสจารินี กเรณุกา อภิมงฺคลสมฺมตํ สพฺพเสตํ หตฺถิโปตกํ อาเนตฺวา มงฺคลหตฺถิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปกฺกามิฯ ตสฺส มหาสตฺตํ ปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘ปจฺจโย’’ตฺเวว นามํ กริํสุฯ ตํ ทิวสเมว อมจฺจเคเหสุ สฏฺฐิสหสฺสกุมารกา ชายิํสุฯ ราชา มหาสตฺตสฺส อติทีฆาทิโทเส วิวชฺเชตฺวา อลมฺพถนิโย มธุรขีราโย จตุสฏฺฐิ ธาติโย อุปฏฺฐาเปสิฯ เตน สทฺธิํ ชาตานญฺจ สฏฺฐิทารกสหสฺสานํ เอเกกา ธาติโย อุปฏฺฐาเปสิฯ โส สฏฺฐิสหสฺเสหิ ทารเกหิ สทฺธิํ มหนฺเตน ปริวาเรน วฑฺฒติฯ อถสฺส ราชา สตสหสฺสคฺฆนกํ กุมารปิฬนฺธนํ การาเปสิฯ โส จตุปฺปญฺจวสฺสิกกาเล ตํ โอมุญฺจิตฺวา ธาตีนํ ทตฺวา ปุน ตาหิ ทียมานมฺปิ น คณฺหิฯ ตา รญฺโญ อาโรจยิํสุฯ ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘มม ปุตฺเตน ทินฺนํ พฺรหฺมเทยฺยเมว โหตู’’ติ อปรมฺปิ กาเรสิฯ กุมาโร ตมฺปิ อทาสิเยวฯ อิติ ทารกกาเลเยว ธาตีนํ นว วาเร ปิฬนฺธนํ อทาสิฯ

อฏฺฐวสฺสิกกาเล ปน ปาสาทวรคโต สิริสยนปิฏฺเฐ นิสินฺโนว จินฺเตสิ ‘‘อหํ พาหิรกทานเมว เทมิ, ตํ มํ น ปริโตเสติ, อชฺฌตฺติกทานํ ทาตุกาโมมฺหิ, สเจ มํ โกจิ สีสํ ยาเจยฺย, สีสํ ฉินฺทิตฺวา ตสฺส ทเทยฺยํฯ สเจปิ มํ โกจิ หทยํ ยาเจยฺย, อุรํ ภินฺทิตฺวา หทยํ นีหริตฺวา ทเทยฺยํฯ สเจ อกฺขีนิ ยาเจยฺย, อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา ทเทยฺยํฯ สเจ สรีรมํสํ ยาเจยฺย, สกลสรีรโต มํสํ ฉินฺทิตฺวา ทเทยฺยํฯ สเจปิ มํ โกจิ รุธิรํ ยาเจยฺย, รุธิรํ คเหตฺวา ทเทยฺยํฯ อถ วาปิ โกจิ ‘ทาโส เม โหหี’ติ วเทยฺย, อตฺตานมสฺส สาเวตฺวา ทาสํ กตฺวา ทเทยฺย’’นฺติฯ ตสฺเสวํ สภาวํ จินฺเตนฺตสฺส จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา อยํ มหาปถวี มตฺตวรวารโณ วิย คชฺชมานา กมฺปิฯ สิเนรุปพฺพตราชา สุเสทิตเวตฺตงฺกุโร วิย โอนมิตฺวา เชตุตฺตรนคราภิมุโข อฏฺฐาสิฯ ปถวิสทฺเทน เทวา คชฺชนฺโต ขณิกวสฺสํ วสฺสิ, อกาลวิชฺชุลตา นิจฺฉริํสุ, สาคโร สงฺขุภิฯ สกฺโก เทวราชา อปฺโผเฏสิ, มหาพฺรหฺมา สาธุการมทาสิฯ ปถวิตลโต ปฏฺฐาย ยาว พฺรหฺมโลกา เอกโกลาหลํ อโหสิฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ยทาหํ ทารโก โหมิ, ชาติยา อฏฺฐวสฺสิโก;

ตทา นิสชฺช ปาสาเท, ทานํ ทาตุํ วิจินฺตยิํฯ

‘‘หทยํ ทเทยฺยํ จกฺขุํ, มํสมฺปิ รุธิรมฺปิ จ;

ทเทยฺยํ กายํ สาเวตฺวา, ยทิ โกจิ ยาจเย มมํฯ

‘‘สภาวํ จินฺตยนฺตสฺส, อกมฺปิตมสณฺฐิตํ;

อกมฺปิ ตตฺถ ปถวี, สิเนรุวนวฏํสกา’’ติฯ (จริยา. 1.78-80);

โพธิสตฺโต โสฬสวสฺสิกกาเลเยว สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปาปุณิฯ อถสฺส ปิตา รชฺชํ ทาตุกาโม มาตรา สทฺธิํ มนฺเตตฺวา มทฺทราชกุลโต มาตุลธีตรํ มทฺทิํ นาม ราชกญฺญํ อาเนตฺวา โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ เชฏฺฐิกํ อคฺคมเหสิํ กตฺวา มหาสตฺตํ รชฺเช อภิสิญฺจิฯ มหาสตฺโต รชฺเช ปติฏฺฐิตกาลโต ปฏฺฐาย เทวสิกํ ฉ สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชนฺโต มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ อปรภาเค มทฺทิเทวี ปุตฺตํ วิชายิฯ ตํ กญฺจนชาเลน สมฺปฏิจฺฉิํสุ, เตนสฺส ‘‘ชาลีกุมาโร’’ตฺเวว นามํ กริํสุฯ ตสฺส ปทสา คมนกาเล ธีตรํ วิชายิฯ ตํ กณฺหาชิเนน สมฺปฏิจฺฉิํสุ, เตนสฺสา ‘‘กณฺหาชินา’’ตฺเวว นามํ กริํสุฯ มหาสตฺโต มาสสฺส ฉกฺขตฺตุํ อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคโต ฉ ทานสาลาโย โอโลเกสิฯ ตทา กาลิงฺครฏฺเฐ ทุพฺพุฏฺฐิกา อโหสิ, สสฺสานิ น สมฺปชฺชิํสุ, มนุสฺสานํ มหนฺตํ ฉาตภยํ ปวตฺติฯ มนุสฺสา ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตาโจรกมฺมํ กโรนฺติฯ ทุพฺภิกฺขปีฬิตา ชานปทา ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา ราชานํ อุปกฺโกสิํสุ ฯ ตํ สุตฺวา รญฺญา ‘‘กิํ, ตาตา’’ติ วุตฺเต ตมตฺถํ อาโรจยิํสุฯ ราชา ‘‘สาธุ, ตาตา, เทวํ วสฺสาเปสฺสามี’’ติ เต อุยฺโยเชตฺวา สมาทินฺนสีโล อุโปสถวาสํ วสนฺโตปิ เทวํ วสฺสาเปตุํ นาสกฺขิฯ โส นาคเร สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘อหํ สมาทินฺนสีโล สตฺตาหํ อุโปสถวาสํ วสนฺโตปิ เทวํ วสฺสาเปตุํ นาสกฺขิํ, กิํ นุ โข กาตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ สเจ, เทว, เทวํ วสฺสาเปตุํ น สกฺโกสิ, เอส เชตุตฺตรนคเร สญฺชยสฺส รญฺโญ ปุตฺโต เวสฺสนฺตโร นาม ทานาภิรโตฯ

ตสฺสํ กิร สพฺพเสโต มงฺคลหตฺถี อตฺถิ, ตสฺส คตคตฏฺฐาเน เทโว วสฺสิฯ พฺราหฺมเณ เปเสตฺวา ตํ หตฺถิํ ยาจาเปตุํ วฏฺฏติ, อาณาเปถาติฯ

โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา พฺราหฺมเณ สนฺนิปาเตตฺวา เตสุ คุณวณฺณสมฺปนฺเน อฏฺฐ ชเน วิจินิตฺวา เตสํ ปริพฺพยํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ตุมฺเห เวสฺสนฺตรํ หตฺถิํ ยาจิตฺวา อาเนถา’’ติ เปเสสิฯ พฺราหฺมณา อนุปุพฺเพน เชตุตฺตรนครํ คนฺตฺวา ทานคฺเค ภตฺตํ ปริภุญฺชิตฺวา อตฺตโน สรีรํ รโชปริกิณฺณํ ปํสุมกฺขิตํ กตฺวา ปุณฺณมทิวเส ราชานํ หตฺถิํ ยาจิตุกามา หุตฺวา รญฺโญ ทานคฺคํ อาคมนกาเล ปาจีนทฺวารํ อคมํสุฯ ราชาปิ ‘‘ทานคฺคํ โอโลเกสฺสามี’’ติ ปาโตว นฺหตฺวา นานคฺครสโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อลงฺกริตฺวา อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคโต ปาจีนทฺวารํ อคมาสิฯ พฺราหฺมณา ตตฺโถกาสํ อลภิตฺวา ทกฺขิณทฺวารํ คนฺตฺวา อุนฺนตปเทเส ฐตฺวา รญฺโญ ปาจีนทฺวาเร ทานคฺคํ โอโลเกตฺวา ทกฺขิณทฺวาราคมนกาเล หตฺเถ ปสาเรตฺวา ‘‘ชยตุ ภวํ เวสฺสนฺตโร’’ติ ติกฺขตฺตุํ อาหํสุฯ มหาสตฺโต เต พฺราหฺมเณ ทิสฺวา หตฺถิํ เตสํ ฐิตฏฺฐานํ เปเสตฺวา หตฺถิกฺขนฺเธ นิสินฺโน ปฐมํ คาถมาห –

[1668]

‘‘ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมา , ปงฺกทนฺตา รชสฺสิรา;

ปคฺคยฺห ทกฺขิณํ พาหุํ, กิํ มํ ยาจนฺติ พฺราหฺมณา’’ติฯ

พฺราหฺมณา อาหํสุ –

[1669]

‘‘รตนํ เทว ยาจาม, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒน;

ททาหิ ปวรํ นาคํ, อีสาทนฺตํ อุรูฬฺหว’’นฺติฯ

ตตฺถ อุรูฬฺหวนฺติ อุพฺพาหนสมตฺถํฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘อหํ สีสํ อาทิํ กตฺวา อชฺฌตฺติกทานํ ทาตุกาโมมฺหิ, อิเม ปน มํ พาหิรกทานเมว ยาจนฺติ, ปูเรสฺสามิ เตสํ มโนรถ’’นฺติ จินฺเตตฺวา หตฺถิกฺขนฺธวรคโต ตติยํ คาถมาห –

[1670]

‘‘ททามิ น วิกมฺปามิ, ยํ มํ ยาจนฺติ พฺราหฺมณา;

ปภินฺนํ กุญฺชรํ ทนฺติํ, โอปวยฺหํ คชุตฺตม’’นฺติฯ

ปฏิชานิตฺวา จ ปน –

[1671]

‘‘หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห, ราชา จาคาธิมานโส;

พฺราหฺมณานํ อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒโน’’ติฯ

ตตฺถ โอปวยฺหนฺติ ราชวาหนํฯ จาคาธิมานโสติ จาเคน อธิกมานโส ราชาฯ พฺราหฺมณานํ อทา ทานนฺติ โส วารณสฺส อนลงฺกตฏฺฐานํ โอโลกนตฺถํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อนลงฺกตฏฺฐานํ อทิสฺวา กุสุมมิสฺสกสุคนฺโธทกปูริตํ สุวณฺณภิงฺคารํ คเหตฺวา ‘‘อิโต เอถา’’ติ วตฺวา อลงฺกตรชตทามสทิสํ หตฺถิโสณฺฑํ คเหตฺวา เตสํ หตฺเถ ฐเปตฺวา อุทกํ ปาเตตฺวา อลงฺกตวารณํ พฺราหฺมณานํ อทาสิฯ

ตสฺส จตูสุ ปาเทสุ อลงฺกาโร จตฺตาริ สตสหสฺสานิ อคฺฆติ, อุโภสุ ปสฺเสสุ อลงฺกาโร ทฺเว สตสหสฺสานิ, เหฏฺฐา อุทเร กมฺพลํ สตสหสฺสํ, ปิฏฺฐิยํ มุตฺตชาลํ มณิชาลํ กญฺจนชาลนฺติ ตีณิ ชาลานิ ตีณิ สตสหสฺสานิ, อุโภสุ กณฺเณสุ อลงฺกาโร ทฺเว สตสหสฺสานิ, ปิฏฺฐิยํ อตฺถรณกมฺพลํ สตสหสฺสํ, กุมฺภาลงฺกาโร สตสหสฺสํ, ตโย วฏํสกา ตีณิ สตสหสฺสานิ, กณฺณจูฬาลงฺกาโร ทฺเว สตสหสฺสานิ, ทฺวินฺนํ ทนฺตานํ อลงฺกาโร ทฺเว สตสหสฺสานิ, โสณฺฑาย โสวตฺถิกาลงฺกาโร สตสหสฺสํ, นงฺคุฏฺฐาลงฺกาโร สตสหสฺสํ, อาโรหณนิสฺเสณิ สตสหสฺสํ, ภุญฺชนกฏาหํ สตสหสฺสํ, ฐเปตฺวา อนคฺฆํ ภณฺฑํ กายารุฬฺหปสาธนํ ทฺวาวีสติ สตสหสฺสานิ ฯ เอวํ ตาว เอตฺตกํ ธนํ จตุวีสติสตสหสฺสานิ อคฺฆติฯ ฉตฺตปิณฺฑิยํ ปน มณิ, จูฬามณิ, มุตฺตาหาเร มณิ, องฺกุเส มณิ, หตฺถิกณฺเฐ เวฐนมุตฺตาหาเร มณิ, หตฺถิกุมฺเภ มณีติ อิมานิ ฉ อนคฺฆานิ, หตฺถีปิ อนคฺโฆเยวาติ หตฺถินา สทฺธิํ สตฺต อนคฺฆานีติ สพฺพานิ ตานิ พฺราหฺมณานํ อทาสิฯ ตถา หตฺถิโน ปริจารกานิ ปญฺจ กุลสตานิ หตฺถิเมณฺฑหตฺถิโคปเกหิ สทฺธิํ อทาสิฯ สห ทาเนเนวสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ภูมิกมฺปาทโย อเหสุํฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1672]

‘‘ตทาสิ ยํ ภิํสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;

หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, เมทนี สมฺปกมฺปถฯ

[1673]

‘‘ตทาสิ ยํ ภิํสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;

หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, ขุภิตฺถ นครํ ตทาฯ

[1674]

‘‘สมากุลํ ปุรํ อาสิ, โฆโส จ วิปุโล มหา;

หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒเน’’ติฯ

ตตฺถ ตทาสีติ ตทา อาสิฯ หตฺถินาเคติ หตฺถิสงฺขาเต นาเคฯ ขุภิตฺถ นครํ ตทาติ ตทา เชตุตฺตรนครํ สงฺขุภิตํ อโหสิฯ

พฺราหฺมณา กิร ทกฺขิณทฺวาเร หตฺถิํ ลภิตฺวา หตฺถิปิฏฺเฐ นิสีทิตฺวา มหาชนปริวารา นครมชฺเฌน ปายิํสุฯ มหาชโน เต ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ พฺราหฺมณา, อมฺหากํ หตฺถิํ อารุฬฺหา กุโต โว หตฺถี ลทฺธา’’ติ อาหฯ พฺราหฺมณา ‘‘เวสฺสนฺตรมหาราเชน โน หตฺถี ทินฺโน, เก ตุมฺเห’’ติ มหาชนํ หตฺถวิการาทีหิ ฆฏฺเฏนฺตา นครมชฺเฌน คนฺตฺวา อุตฺตรทฺวาเรน นิกฺขมิํสุฯ นาครา เทวตาวฏฺฏเนน โพธิสตฺตสฺส กุทฺธา ราชทฺวาเร สนฺนิปติตฺวา มหนฺตํ อุปกฺโกสมกํสุฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘สมากุลํ ปุรํ อาสิ, โฆโส จ วิปุโล มหา;

หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒเนฯ

‘‘อเถตฺถ วตฺตติ สทฺโท, ตุมุโล เภรโว มหา;

หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, ขุภิตฺถ นครํ ตทาฯ

‘‘อเถตฺถ วตฺตติ สทฺโท, ตุมุโล เภรโว มหา;

หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒเน’’ติฯ

ตตฺถ โฆโสติ อุปกฺโกสนสทฺโท ปตฺถฏตฺตา วิปุโล, อุทฺธํ คตตฺตา มหาฯ สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒเนติ สิวิรฏฺฐสฺส วุทฺธิกเรฯ

อถสฺส ทาเนน สงฺขุภิตจิตฺตา หุตฺวา นครวาสิโน รญฺโญ อาโรเจสุํฯ เตน วุตฺตํ –

[1675]

‘‘อุคฺคา จ ราชปุตฺตา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;

หตฺถาโรหา อนีกฏฺฐา, รถิกา ปตฺติการกาฯ

[1676]

‘‘เกวโล จาปิ นิคโม, สิวโย จ สมาคตา;

ทิสฺวา นาคํ นียมานํ, เต รญฺโญ ปฏิเวทยุํฯ

[1677]

‘‘วิธมํ เทว เต รฏฺฐํ, ปุตฺโต เวสฺสนฺตโร ตว;

กถํ โน หตฺถินํ ทชฺชา, นาคํ รฏฺฐสฺส ปูชิตํฯ

[1678]

‘‘กถํ โน กุญฺชรํ ทชฺชา, อีสาทนฺตํ อุรูฬฺหวํ;

เขตฺตญฺญุํ สพฺพยุทฺธานํ, สพฺพเสตํ คชุตฺตมํฯ

[1679]

‘‘ปณฺฑุกมฺพลสญฺฉนฺนํ, ปภินฺนํ สตฺตุมทฺทนํ;

ทนฺติํ สวาลพีชนิํ, เสตํ เกลาสสาทิสํฯ

[1680]

‘‘สเสตจฺฉตฺตํ สอุปาเธยฺยํ, สาถพฺพนํ สหตฺถิปํ;

อคฺคยานํ ราชวาหิํ, พฺราหฺมณานํ อทา คช’’นฺติฯ

ตตฺถ อุคฺคาติ อุคฺคตา ปญฺญาตาฯ นิคโมติ เนคมกุฏุมฺพิกชโนฯ วิธมํ เทว เต รฏฺฐนฺติ เทว, ตว รฏฺฐํ วิธมํฯ กถํ โน หตฺถินํ ทชฺชาติ เกน การเณน อมฺหากํ หตฺถินํ อภิมงฺคลสมฺมตํ กาลิงฺครฏฺฐวาสีนํ พฺราหฺมณานํ ทเทยฺยฯ เขตฺตญฺญุํ สพฺพยุทฺธานนฺติ สพฺพยุทฺธานํ เขตฺตภูมิสีสชานนสมตฺถํฯ ทนฺตินฺติ มโนรมทนฺตยุตฺตํฯ สวาลพีชนินฺติ สหวาลพีชนิํฯ สอุปาเธยฺยนฺติ สอตฺถรณํฯ สาถพฺพนนฺติ สหตฺถิเวชฺชํฯ สหตฺถิปนฺติ หตฺถิปริจารกานํ ปญฺจนฺนํ กุลสตานํ หตฺถิเมณฺฑหตฺถิโคปกานญฺจ วเสน สหตฺถิปํฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ปุนปิ อาหํสุ –

[1681]

‘‘อนฺนํ ปานญฺจ โย ทชฺชา, วตฺถเสนาสนานิ จ;

เอตํ โข ทานํ ปติรูปํ, เอตํ โข พฺราหฺมณารหํฯ

[1682]

‘‘อยํ เต วํสราชา โน, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒโน;

กถํ เวสฺสนฺตโร ปุตฺโต, คชํ ภาเชติ สญฺชยฯ

[1683]

‘‘สเจ ตฺวํ น กริสฺสสิ, สิวีนํ วจนํ อิทํ;

มญฺเญ ตํ สห ปุตฺเตน, สิวี หตฺเถ กริสฺสเร’’ติฯ

ตตฺถ วํสราชาติ ปเวณิยา อาคโต มหาราชาฯ ภาเชตีติ เทติฯ สิวี หตฺเถ กริสฺสเรติ สิวิรฏฺฐวาสิโน สห ปุตฺเตน ตํ อตฺตโน หตฺเถ กริสฺสนฺตีติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘เอเต เวสฺสนฺตรํ มาราเปตุํ อิจฺฉนฺตี’’ติ สญฺญาย อาห –

[1684]

‘‘กามํ ชนปโท มาสิ, รฏฺฐญฺจาปิ วินสฺสตุ;

นาหํ สิวีนํ วจนา, ราชปุตฺตํ อทูสกํ;

ปพฺพาเชยฺยํ สกา รฏฺฐา, ปุตฺโต หิ มม โอรโสฯ

[1685]

‘‘กามํ ชนปโท มาสิ, รฏฺฐญฺจาปิ วินสฺสตุ;

นาหํ สิวีนํ วจนา, ราชปุตฺตํ อทูสกํ;

ปพฺพาเชยฺยํ สกา รฏฺฐา, ปุตฺโต หิ มม อตฺรโชฯ

[1686]

‘‘น จาหํ ตสฺมิํ ทุพฺเภยฺยํ, อริยสีลวโต หิ โส;

อสิโลโกปิ เม อสฺส, ปาปญฺจ ปสเว พหุํ;

กถํ เวสฺสนฺตรํ ปุตฺตํ, สตฺเถน ฆาตยามเส’’ติฯ

ตตฺถ มาสีติ มา อาสิ, มา โหตูติ อตฺโถฯ อริยสีลวโตติ อริเยน สีลวเตน อริยาย จ อาจารสมฺปตฺติยา สมนฺนาคโตฯ ฆาตยามเสติ ฆาตยิสฺสามฯ

ตํ สุตฺวา สิวโย อโวจุํ –

[1687]

‘‘มา นํ ทณฺเฑน สตฺเถน, น หิ โส พนฺธนารโห;

ปพฺพาเชหิ จ นํ รฏฺฐา, วงฺเก วสตุ ปพฺพเต’’ติฯ

ตตฺถ มา นํ ทณฺเฑน สตฺเถนาติ เทว, ตุมฺเห ตํ ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา มา ฆาตยิตฺถฯ น หิ โส พนฺธนารโหติ โส พนฺธนารโหปิ น โหติเยวฯ

ราชา อาห –

[1688]

‘‘เอโส เจ สิวีนํ ฉนฺโท, ฉนฺทํ น ปนุทามเส;

อิมํ โส วสตุ รตฺติํ, กาเม จ ปริภุญฺชตุฯ

[1689]

‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;

สมคฺคา สิวโย หุตฺวา, รฏฺฐา ปพฺพาชยนฺตุ น’’นฺติฯ

ตตฺถ วสตูติ ปุตฺตทารสฺส โอวาทํ ททมาโน วสตุ, เอกรตฺติญฺจสฺส โอกาสํ เทถาติ วทติฯ

เต ‘‘เอกรตฺติมตฺตํ วสตู’’ติ รญฺโญ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ อถ ราชา เน อุยฺโยเชตฺวา ปุตฺตสฺส สาสนํ เปเสนฺโต กตฺตารํ อามนฺเตตฺวา ตสฺส สนฺติกํ เปเสสิฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เวสฺสนฺตรสฺส นิเวสนํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1690]

‘‘อุฏฺเฐหิ กตฺเต ตรมาโน, คนฺตฺวา เวสฺสนฺตรํ วท;

‘สิวโย เทว เต กุทฺธา, เนคมา จ สมาคตาฯ

[1691]

‘‘อุคฺคา จ ราชปุตฺตา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;

หตฺถาโรหา อนีกฏฺฐา, รถิกา ปตฺติการกา;

เกวโล จาปิ นิคโม, สิวโย จ สมาคตาฯ

[1692]

‘‘อสฺมา รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;

สมคฺคา สิวโย หุตฺวา, รฏฺฐา ปพฺพาชยนฺติ ตํ’ฯ

[1693]

‘‘ส กตฺตา ตรมาโนว, สิวิราเชน เปสิโต;

อามุตฺตหตฺถาภรโณ, สุวตฺโถ จนฺทนภูสิโตฯ

[1694]

‘‘สีสํ นฺหาโต อุทเก โส, อามุตฺตมณิกุณฺฑโล;

อุปาคมิ ปุรํ รมฺมํ, เวสฺสนฺตรนิเวสนํฯ

[1695]

‘‘ตตฺถทฺทส กุมารํ โส, รมมานํ สเก ปุเร;

ปริกิณฺณํ อมจฺเจหิ, ติทสานํว วาสวํฯ

[1696]

‘‘โส ตตฺถ คนฺตฺวา ตรมาโน, กตฺตา เวสฺสนฺตรํพฺรวิ;

‘ทุกฺขํ เต เวทยิสฺสามิ, มา เม กุชฺฌิ รเถสภ’ฯ

[1697]

‘‘วนฺทิตฺวา โรทมาโน โส, กตฺตา ราชานมพฺรวิ;

ภตฺตา เมสิ มหาราช, สพฺพกามรสาหโรฯ

[1698]

‘‘ทุกฺขํ เต เวทยิสฺสามิ, ตตฺถ อสฺสาสยนฺตุ มํ;

สิวโย เทว เต กุทฺธา, เนคมา จ สมาคตาฯ

[1699]

‘‘อุคฺคา จ ราชปุตฺตา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;

หตฺถาโรหา อนีกฏฺฐา, รถิกา ปตฺติการกา;

เกวโล จาปิ นิคโม, สิวโย จ สมาคตาฯ

[1700]

‘‘อสฺมา รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;

สมคฺคา สิวโย หุตฺวา, รฏฺฐา ปพฺพาชยนฺติ ต’’นฺติฯ

ตตฺถ กุมารนฺติ มาตาปิตูนํ อตฺถิตาย ‘‘กุมาโร’’ตฺเวว สงฺขํ คตํ ราชานํฯ รมมานนฺติ อตฺตนา ทินฺนทานสฺส วณฺณํ กถยมานํ โสมนสฺสปฺปตฺตํ หุตฺวา นิสินฺนํฯ ปริกิณฺณํ อมจฺเจหีติ อตฺตนา สหชาเตหิ สฏฺฐิสหสฺเสหิ อมจฺเจหิ ปริวุตํ สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชาสเน นิสินฺนํฯ เวทยิสฺสามีติ กถยิสฺสามิฯ ตตฺถ อสฺสาสยนฺตุ มนฺติ ตสฺมิํ ทุกฺขสฺสาสนาโรจเน กเถตุํ อวิสหวเสน กิลนฺตํ มํ, เทว, เต ปาทา อสฺสาสยนฺตุ, วิสฺสตฺโถ กเถหีติ มํ วทถาติ อธิปฺปาเยเนวมาหฯ

มหาสตฺโต อาห –

[1701]

‘‘กิสฺมิํ เม สิวโย กุทฺธา, นาหํ ปสฺสามิ ทุกฺกฏํ;

ตํ เม กตฺเต วิยาจิกฺข, กสฺมา ปพฺพาชยนฺติ ม’’นฺติฯ

ตตฺถ กิสฺมินฺติ กตรสฺมิํ การเณฯ วิยาจิกฺขาติ วิตฺถารโต กเถหิฯ

กตฺตา อาห –

[1702]

‘‘อุคฺคา จ ราชปุตฺตา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;

หตฺถาโรหา อนีกฏฺฐา, รถิกา ปตฺติการกา;

นาคทาเนน ขิยฺยนฺติ, ตสฺมา ปพฺพาชยนฺติ ต’’นฺติฯ

ตตฺถ ขิยฺยนฺตีติ กุชฺฌนฺติฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา อาห –

[1703]

‘‘หทยํ จกฺขุมฺปหํ ทชฺชํ, กิํ เม พาหิรกํ ธนํ;

หิรญฺญํ วา สุวณฺณํ วา, มุตฺตา เวฬุริยา มณิฯ

[1704]

‘‘ทกฺขิณํ วาปหํ พาหุํ, ทิสฺวา ยาจกมาคเต;

ทเทยฺยํ น วิกมฺเปยฺยํ, ทาเน เม รมเต มโนฯ

[1705]

‘‘กามํ มํ สิวโย สพฺเพ, ปพฺพาเชนฺตุ หนนฺตุ วา;

เนว ทานา วิรมิสฺสํ, กามํ ฉินฺทนฺตุ สตฺตธา’’ติฯ

ตตฺถ ยาจกมาคเตติ ยาจเก อาคเต ตํ ยาจกํ ทิสฺวาฯ เนว ทานา วิรมิสฺสนฺติ เนว ทานา วิรมิสฺสามิฯ

ตํ สุตฺวา กตฺตา เนว รญฺญา ทินฺนํ น นาคเรหิ ทินฺนํ อตฺตโน มติยา เอว อปรํ สาสนํ กเถนฺโต อาห –

[1706]

‘‘เอวํ ตํ สิวโย อาหุ, เนคมา จ สมาคตา;

โกนฺติมาราย ตีเรน, คิริมารญฺชรํ ปติ;

เยน ปพฺพาชิตา ยนฺติ, เตน คจฺฉตุ สุพฺพโต’’ติฯ

ตตฺถ โกนฺติมารายาติ โกนฺติมาราย นาม นทิยา ตีเรนฯ คิริมารญฺชรํ ปตีติ อารญฺชรํ นาม คิริํ อภิมุโข หุตฺวาฯ เยนาติ เยน มคฺเคน รฏฺฐา ปพฺพาชิตา ราชาโน คจฺฉนฺติ, เตน สุพฺพโต เวสฺสนฺตโรปิ คจฺฉตูติ เอวํ สิวโย กเถนฺตีติ อาหฯ อิทํ กิร โส เทวตาธิคฺคหิโต หุตฺวา กเถสิฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘สาธุ โทสการกานํ คตมคฺเคน คมิสฺสามิ, มํ โข ปน นาครา น อญฺเญน โทเสน ปพฺพาเชนฺติ, มยา หตฺถิสฺส ทินฺนตฺตา ปพฺพาเชนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ อหํ สตฺตสตกํ มหาทานํ ทสฺสามิ, นาครา เม เอกทิวสํ ทานํ ทาตุํ โอกาสํ เทนฺตุ, สฺเว ทานํ ทตฺวา ตติยทิวเส คมิสฺสามี’’ติ วตฺวา อาห –

[1707]

‘‘โสหํ เตน คมิสฺสามิ, เยน คจฺฉนฺติ ทูสกา;

รตฺตินฺทิวํ เม ขมถ, ยาว ทานํ ททามห’’นฺติฯ

ตํ สุตฺวา กตฺตา ‘‘สาธุ, เทว, นาครานํ วกฺขามี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ มหาสตฺโต ตํ อุยฺโยเชตฺวา มหาเสนคุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘ตาต, อหํ สฺเว สตฺตสตกํ นาม มหาทานํ ทสฺสามิ, สตฺต หตฺถิสตานิ, สตฺต อสฺสสตานิ, สตฺต รถสตานิ, สตฺต อิตฺถิสตานิ, สตฺต เธนุสตานิ, สตฺต ทาสสตานิ, สตฺต ทาสิสตานิ จ ปฏิยาเทหิ, นานปฺปการานิ จ อนฺนปานาทีนิ อนฺตมโส สุรมฺปิ สพฺพํ ทาตพฺพยุตฺตกํ อุปฏฺฐเปหี’’ติ สตฺตสตกํ มหาทานํ วิจาเรตฺวา อมจฺเจ อุยฺโยเชตฺวา เอกโกว มทฺทิยา วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา สิริสยนปิฏฺเฐ นิสีทิตฺวา ตาย สทฺธิํ กถํ ปวตฺเตสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1708]

‘‘อามนฺตยิตฺถ ราชานํ, มทฺทิํ สพฺพงฺคโสภนํ;

ยํ เต กิญฺจิ มยา ทินฺนํ, ธนํ ธญฺญญฺจ วิชฺชติฯ

[1709]

‘‘หิรญฺญํ วา สุวณฺณํ วา, มุตฺตา เวฬุริยา พหู;

สพฺพํ ตํ นิทเหยฺยาสิ, ยญฺจ เต เปตฺติกํ ธน’’นฺติฯ

ตตฺถ นิทเหยฺยาสีติ นิธิํ กตฺวา ฐเปยฺยาสิฯ เปตฺติกนฺติ ปิติโต อาคตํฯ

[1710]

‘‘ตมพฺรวิ ราชปุตฺตี, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา;

กุหิํ เทว นิทหามิ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

ตตฺถ ตมพฺรวีติ ‘‘มยฺหํ สามิเกน เวสฺสนฺตเรน เอตฺตกํ กาลํ ‘ธนํ นิเธหี’ติ น วุตฺตปุพฺพํ, อิทาเนว วทติ, กุหิํ นุ โข นิเธตพฺพํ, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตํ อพฺรวิฯ

เวสฺสนฺตโร อาห –

[1711]

‘‘สีลวนฺเตสุ ทชฺชาสิ, ทานํ มทฺทิ ยถารหํ;

น หิ ทานา ปรํ อตฺถิ, ปติฏฺฐา สพฺพปาณิน’’นฺติฯ

ตตฺถ ทชฺชาสีติ ภทฺเท, มทฺทิ โกฏฺฐาทีสุ อนิทหิตฺวา อนุคามิกนิธิํ นิทหมานา สีลวนฺเตสุ ทเทยฺยาสิฯ น หิ ทานา ปรนฺติ ทานโต อุตฺตริตรํ ปติฏฺฐา นาม น หิ อตฺถิฯ

สา ‘‘สาธู’’ติ ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิฯ อถ นํ อุตฺตริปิ โอวทนฺโต อาห –

[1712]

‘‘ปุตฺเตสุ มทฺทิ ทเยสิ, สสฺสุยา สสุรมฺหิ จ;

โย จ ตํ ภตฺตา มญฺเญยฺย, สกฺกจฺจํ ตํ อุปฏฺฐเหฯ

[1713]

‘‘โน เจ ตํ ภตฺตา มญฺเญยฺย, มยา วิปฺปวเสน เต;

อญฺญํ ภตฺตารํ ปริเยส, มา กิสิตฺโถ มยา วินา’’ติฯ

ตตฺถ ทเยสีติ ทยํ เมตฺตํ กเรยฺยาสิฯ โย จ ตํ ภตฺตา มญฺเญยฺยาติ ภทฺเท, โย จ มยิ คเต ‘‘อหํ เต ภตฺตา ภวิสฺสามี’’ติ ตํ มญฺญิสฺสติ, ตมฺปิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐเหยฺยาสิฯ มยา วิปฺปวเสน เตติ มยา สทฺธิํ ตว วิปฺปวาเสน สเจ โกจิ ‘‘อหํ เต ภตฺตา ภวิสฺสามี’’ติ ตํ น มญฺเญยฺย, อถ สยเมว อญฺญํ ภตฺตารํ ปริเยสฯ มา กิสิตฺโถ มยา วินาติ มยา วินา หุตฺวา มา กิสา ภวิ, มา กิลมีติ อตฺโถฯ

อถ นํ มทฺที ‘‘กิํ นุ โข เอส เอวรูปํ วจนํ มํ ภณตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กสฺมา, เทว, อิมํ อยุตฺตํ กถํ กเถสี’’ติ ปุจฺฉิฯ มหาสตฺโต ‘‘ภทฺเท, มยา หตฺถิสฺส ทินฺนตฺตา สิวโย กุทฺธา มํ รฏฺฐา ปพฺพาเชนฺติ, สฺเว อหํ สตฺตสตกํ มหาทานํ ทตฺวา ตติยทิวเส นครา นิกฺขมิสฺสามี’’ติ วตฺวา อาห –

[1714]

‘‘อหญฺหิ วนํ คจฺฉามิ, โฆรํ วาฬมิคายุตํ;

สํสโย ชีวิตํ มยฺหํ, เอกกสฺส พฺรหาวเน’’ติฯ

ตตฺถ สํสโยติ อเนกปจฺจตฺถิเก เอกกสฺส สุขุมาลสฺส มม วเน วสโต กุโต ชีวิตํ, นิจฺฉเยน มริสฺสามีติ อธิปฺปาเยเนวํ อาหฯ

[1715]

‘‘ตมพฺรวิ ราชปุตฺตี, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา;

อภุมฺเม กถํ นุ ภณสิ, ปาปกํ วต ภาสสิฯ

[1716]

‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, ยํ ตฺวํ คจฺเฉยฺย เอกโก;

อหมฺปิ เตน คจฺฉามิ, เยน คจฺฉสิ ขตฺติยฯ

[1717]

‘‘มรณํ วา ตยา สทฺธิํ, ชีวิตํ วา ตยา วินา;

ตเทว มรณํ เสยฺโย, ยํ เจ ชีเว ตยา วินาฯ

[1718]

‘‘อคฺคิํ อุชฺชาลยิตฺวาน, เอกชาลสมาหิตํ;

ตตฺถ เม มรณํ เสยฺโย, ยํ เจ ชีเว ตยา วินาฯ

[1719]

‘‘ยถา อารญฺญกํ นาคํ, ทนฺติํ อนฺเวติ หตฺถินี;

เชสฺสนฺตํ คิริทุคฺเคสุ, สเมสุ วิสเมสุ จฯ

[1720]

‘‘เอวํ ตํ อนุคจฺฉามิ, ปุตฺเต อาทาย ปจฺฉโต;

สุภรา เต ภวิสฺสามิ, น เต เหสฺสามิ ทุพฺภรา’’ติฯ

ตตฺถ อภุมฺเมติ อภูตํ วต เม กเถยฺยาสิฯ เนส ธมฺโมติ น เอโส สภาโว, เนตํ การณํฯ ตเทวาติ ตยา สทฺธิํ ยํ มรณํ อตฺถิ, ตเทว มรณํ เสยฺโยฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ เอกชาลภูเต ทารุจิตเกฯ เชสฺสนฺตนฺติ วิจรนฺตํฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา สา ปุน ทิฏฺฐปุพฺพํ วิย หิมวนฺตปฺปเทสํ วณฺเณนฺตี อาห –

[1721]

‘‘อิเม กุมาเร ปสฺสนฺโต, มญฺชุเก ปิยภาณิเน;

อาสีเน วนคุมฺพสฺมิํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1722]

‘‘อิเม กุมาเร ปสฺสนฺโต, มญฺชุเก ปิยภาณิเน;

กีฬนฺเต วนคุมฺพสฺมิํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1723]

‘‘อิเม กุมาเร ปสฺสนฺโต, มญฺชุเก ปิยภาณิเน;

อสฺสเม รมณียมฺหิ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1724]

‘‘อิเม กุมาเร ปสฺสนฺโต, มญฺชุเก ปิยภาณิเน;

กีฬนฺเต อสฺสเม รมฺเม, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1725]

‘‘อิเม กุมาเร ปสฺสนฺโต, มาลธารี อลงฺกเต;

อสฺสเม รมณียมฺหิ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1726]

‘‘อิเม กุมาเร ปสฺสนฺโต, มาลธารี อลงฺกเต;

กีฬนฺเต อสฺสเม รมฺเม, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1727]

‘‘ยทา ทกฺขิสิ นจฺจนฺเต, กุมาเร มาลธาริเน;

อสฺสเม รมณียมฺหิ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1728]

‘‘ยทา ทกฺขิสิ นจฺจนฺเต, กุมาเร มาลธาริเน;

กีฬนฺเต อสฺสเม รมฺเม, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1729]

‘‘ยทา ทกฺขิสิ มาตงฺคํ, กุญฺชรํ สฏฺฐิหายนํ;

เอกํ อรญฺเญ จรนฺตํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1730]

‘‘ยทา ทกฺขิสิ มาตงฺคํ, กุญฺชรํ สฏฺฐิหายนํ;

สายํ ปาโต วิจรนฺตํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1731]

‘‘ยทา กเรณุสงฺฆสฺส, ยูถสฺส ปุรโต วชํ;

โกญฺจํ กาหติ มาตงฺโค, กุญฺชโร สฏฺฐิหายโน;

ตสฺส ตํ นทโต สุตฺวา, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1732]

‘‘ทุภโต วนวิกาเส, ยทา ทกฺขิสิ กามโท;

วเน วาฬมิคากิณฺเณ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1733]

‘‘มิคํ ทิสฺวาน สายนฺหํ, ปญฺจมาลินมาคตํ;

กิมฺปุริเส จ นจฺจนฺเต, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1734]

‘‘ยทา โสสฺสสิ นิคฺโฆสํ, สนฺทมานาย สินฺธุยา;

คีตํ กิมฺปุริสานญฺจ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1735]

‘‘ยทา โสสฺสสิ นิคฺโฆสํ, คิริคพฺภรจาริโน;

วสฺสมานสฺสุลูกสฺส, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1736]

‘‘ยทา สีหสฺส พฺยคฺฆสฺส, ขคฺคสฺส ควยสฺส จ;

วเน โสสฺสสิ วาฬานํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1737]

‘‘ยทา โมรีหิ ปริกิณฺณํ, พริหีนํ มตฺถกาสินํ;

โมรํ ทกฺขิสิ นจฺจนฺตํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1738]

‘‘ยทา โมรีหิ ปริกิณฺณํ, อณฺฑชํ จิตฺรปกฺขินํ;

โมรํ ทกฺขิสิ นจฺจนฺตํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1739]

‘‘ยทา โมรีหิ ปริกิณฺณํ, นีลคีวํ สิขณฺฑินํ;

โมรํ ทกฺขิสิ นจฺจนฺตํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1740]

‘‘ยทา ทกฺขิสิ เหมนฺเต, ปุปฺผิเต ธรณีรุเห;

สุรภิํ สมฺปวายนฺเต, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1741]

‘‘ยทา เหมนฺติเก มาเส, หริตํ ทกฺขิสิ เมทนิํ;

อินฺทโคปกสญฺฉนฺนํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1742]

‘‘ยทา ทกฺขิสิ เหมนฺเต, ปุปฺผิเต ธรณีรุเห;

กุฏชํ พิมฺพชาลญฺจ, ปุปฺผิตํ โลทฺทปทฺธกํ;

สุรติํ สมฺปวายนฺเต, น รชฺชสฺส สริสฺสสิฯ

[1743]

‘‘ยทา เหมนฺติเก มาเส, วนํ ทกฺขิสิ ปุปฺผิตํ;

โอปุปฺผานิ จ ปทฺธานิ, น รชฺชสฺส สริสฺสสี’’ติฯ

ตตฺถ มญฺชุเกติ มธุรกเถฯ กเรณุสงฺฆสฺสาติ หตฺถินิฆฏายฯ ยูถสฺสาติ หตฺถิยูถสฺส ปุรโต วชนฺโต คจฺฉนฺโตฯ ทุภโตติ อุภยปสฺเสสุฯ วนวิกาเสติ วนฆฏาโยฯ กามโทติ มยฺหํ สพฺพกามโทฯ สินฺธุยาติ นทิยาฯ วสฺสมานสฺสุลูกสฺสาติ อุลูกสกุณสฺส วสฺสมานสฺสฯ วาฬานนฺติ วาฬมิคานํฯ เตสญฺหิ สายนฺหสมเย โส สทฺโท ปญฺจงฺคิกตูริยสทฺโท วิย ภวิสฺสติ, ตสฺมา เตสํ สทฺทํ สุตฺวา รชฺชสฺส น สริสฺสสีติ วทติ, พริหีนนฺติ กลาปสญฺฉนฺนํ ฯ มตฺถกาสินนฺติ นิจฺจํ ปพฺพตมตฺถเก นิสินฺนํฯ ‘‘มตฺตกาสิน’’นฺติปิ ปาโฐ, กามมทมตฺตํ หุตฺวา อาสีนนฺติ อตฺโถฯ พิมฺพชาลนฺติ รตฺตงฺกุรรุกฺขํฯ โอปุปฺผานีติ โอลมฺพกปุปฺผานิ ปติตปุปฺผานิฯ

เอวํ มทฺที หิมวนฺตวาสินี วิย เอตฺตกาหิ คาถาหิ หิมวนฺตํ วณฺเณสีติฯ

หีมวนฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทานกณฺฑวณฺณนา

ผุสฺสตีปิ โข เทวี ‘‘ปุตฺตสฺส เม กฏุกสาสนํ คตํ, กิํ นุ โข กโรติ, คนฺตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ ปฏิจฺฉนฺนโยคฺเคน คนฺตฺวา สิริคพฺภทฺวาเร ฐิตา เตสํ ตํ สลฺลาปํ สุตฺวา กลุนํ ปริเทวิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1744]

‘‘เตสํ ลาลปฺปิตํ สุตฺวา, ปุตฺตสฺส สุณิสาย จ;

กลุนํ ปริเทเวสิ, ราชปุตฺตี ยสสฺสินีฯ

[1745]

‘‘เสยฺโย วิสํ เม ขายิตํ, ปปาตา ปปเตยฺยหํ;

รชฺชุยา พชฺฌ มิยฺยาหํ, กสฺมา เวสฺสนฺตรํ ปุตฺตํ;

ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํฯ

[1746]

‘‘อชฺฌายกํ ทานปติํ, ยาจโยคํ อมจฺฉริํ;

ปูชิตํ ปฏิราชูหิ, กิตฺติมนฺตํ ยสสฺสินํ;

กสฺมา เวสฺสนฺตรํ ปุตฺตํ, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํฯ

[1747]

‘‘มาตาเปตฺติภรํ ชนฺตุํ, กุเล เชฏฺฐาปจายิกํ;

กสฺมา เวสฺสนฺตรํ ปุตฺตํ, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํฯ

[1748]

‘‘รญฺโญ หิตํ เทวิหิตํ, ญาตีนํ สขินํ หิตํ;

หิตํ สพฺพสฺส รฏฺฐสฺส, กสฺมา เวสฺสนฺตรํ ปุตฺตํ;

ปพฺพาเชนฺติ อทูสก’’นฺติฯ

ตตฺถ ราชปุตฺตีติ ผุสฺสตี มทฺทราชธีตาฯ ปปเตยฺยหนฺติ ปปเตยฺยํ อหํฯ รชฺชุยา พชฺฌ มิยฺยาหนฺติ รชฺชุยา คีวํ พนฺธิตฺวา มเรยฺยํ อหํฯ กสฺมาติ เอวํ อมตายเมว มยิ เกน การเณน มม ปุตฺตํ อทูสกํ รฏฺฐา ปพฺพาเชนฺติฯ อชฺฌายกนฺติ ติณฺณํ เวทานํ ปารงฺคตํ, นานาสิปฺเปสุ จ นิปฺผตฺติํ ปตฺตํฯ

อิติ สา กลุนํ ปริเทวิตฺวา ปุตฺตญฺจ สุณิสญฺจ อสฺสาเสตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา อาห –

[1749]

‘‘มธูนิว ปลาตานิ, อมฺพาว ปติตา ฉมา;

เอวํ เหสฺสติ เต รฏฺฐํ, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํฯ

[1750]

‘‘หํโส นิขีณปตฺโตว, ปลฺลลสฺมิํ อนูทเก;

อปวิทฺโธ อมจฺเจหิ, เอโก ราชา วิหิยฺยสิฯ

[1751]

‘‘ตํ ตํ พฺรูมิ มหาราช, อตฺโถ เต มา อุปจฺจคา;

มา นํ สิวีนํ วจนา, ปพฺพาเชสิ อทูสก’’นฺติฯ

ตตฺถ ปลาตานีติ ปลาตมกฺขิกานิ มธูนิ วิยฯ อมฺพาว ปติตา ฉมาติ ภูมิยํ ปติตอมฺพปกฺกานิ วิยฯ เอวํ มม ปุตฺเต ปพฺพาชิเต ตว รฏฺฐํ สพฺพสาธารณํ ภวิสฺสตีติ ทีเปติฯ นิขีณปตฺโตวาติ ปคฺฆริตปตฺโต วิยฯ อปวิทฺโธ อมจฺเจหีติ มม ปุตฺเตน สหชาเตหิ สฏฺฐิสหสฺเสหิ อมจฺเจหิ ฉฑฺฑิโต หุตฺวาฯ วิหิยฺยสีติ กิลมิสฺสสิฯ สิวีนํ วจนาติ สิวีนํ วจเนน มา นํ อทูสกํ มม ปุตฺตํ ปพฺพาเชสีติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา อาห –

[1752]

‘‘ธมฺมสฺสาปจิติํ กุมฺมิ, สิวีนํ วินยํ ธชํ;

ปพฺพาเชมิ สกํ ปุตฺตํ, ปาณา ปิยตโร หิ เม’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท, อหํ สิวีนํ ธชํ เวสฺสนฺตรํ กุมารํ วินยนฺโต ปพฺพาเชนฺโต สิวิรฏฺเฐ โปราณกราชูนํ ปเวณิธมฺมสฺส อปจิติํ กุมฺมิ กโรมิ, ตสฺมา สเจปิ เม ปาณา ปิยตโร โส, ตถาปิ นํ ปพฺพาเชมีติฯ

ตํ สุตฺวา สา ปริเทวมานา อาห –

[1753]

‘‘ยสฺส ปุพฺเพ ธชคฺคานิ, กณิการาว ปุปฺผิตา;

ยายนฺตมนุยายนฺติ, สฺวชฺเชโกว คมิสฺสติฯ

[1754]

‘‘ยสฺส ปุพฺเพ ธชคฺคานิ, กณิการวนานิว;

ยายนฺตมนุยายนฺติ, สฺวชฺเชโกว คมิสฺสติฯ

[1755]

‘‘ยสฺส ปุพฺเพ อนีกานิ, กณิการาว ปุปฺผิตา;

ยายนฺตมนุยายนฺติ, สฺวชฺเชโกว คมิสฺสติฯ

[1756]

‘‘ยสฺส ปุพฺเพ อนีกานิ, กณิการวนานิว;

ยายนฺตมนุยายนฺติ, สฺวชฺเชโกว คมิสฺสติฯ

[1757]

‘‘อินฺทโคปกวณฺณาภา , คนฺธารา ปณฺฑุกมฺพลา;

ยายนฺตมนุยายนฺติ, สฺวชฺเชโกว คมิสฺสติฯ

[1758]

‘‘โย ปุพฺเพ หตฺถินา ยาติ, สิวิกาย รเถน จ;

สฺวชฺช เวสฺสนฺตโร ราชา, กถํ คจฺฉติ ปตฺติโกฯ

[1759]

‘‘กถํ จนฺทนลิตฺตงฺโค, นจฺจคีตปฺปโพธโน;

ขุราชินํ ผรสุญฺจ, ขาริกาชญฺจ หาหิติฯ

[1760]

‘‘กสฺมา นาภิหริสฺสนฺติ, กาสาวา อชินานิ จ;

ปวิสนฺตํ พฺรหารญฺญํ, กสฺมา จีรํ น พชฺฌเรฯ

[1761]

‘‘กถํ นุ จีรํ ธาเรนฺติ, ราชปพฺพชิตา ชนา;

กถํ กุสมยํ จีรํ, มทฺที ปริทหิสฺสติฯ

[1762]

‘‘กาสิยานิ จ ธาเรตฺวา, โขมโกฏุมฺพรานิ จ;

กุสจีรานิ ธาเรนฺตี, กถํ มทฺที กริสฺสติฯ

[1763]

‘‘วยฺหาหิ ปริยายิตฺวา, สิวิกาย รเถน จ;

สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, ปถํ คจฺฉติ ปตฺติกาฯ

[1764]

‘‘ยสฺสา มุทุตลา หตฺถา, จรณา จ สุเขธิตา;

สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, ปถํ คจฺฉติ ปตฺติกาฯ

[1765]

‘‘ยสฺสา มุทุตลา ปาทา, จรณา จ สุเขธิตา;

ปาทุกาหิ สุวณฺณาหิ, ปีฬมานาว คจฺฉติ;

สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, ปถํ คจฺฉติ ปตฺติกาฯ

[1766]

‘‘ยาสฺสุ อิตฺถิสหสฺสานํ, ปุรโต คจฺฉติ มาลินี;

สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, วนํ คจฺฉติ เอกิกาฯ

[1767]

‘‘ยาสฺสุ สิวาย สุตฺวาน, มุหุํ อุตฺตสเต ปุเร;

สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, วนํ คจฺฉติ ภีรุกาฯ

[1768]

‘‘ยาสฺสุ อินฺทสโคตฺตสฺส, อุลูกสฺส ปวสฺสโต;

สุตฺวาน นทโต ภีตา, วารุณีว ปเวธติ;

สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, วนํ คจฺฉติ ภีรุกาฯ

[1769]

‘‘สกุณี หตปุตฺตาว, สุญฺญํ ทิสฺวา กุลาวกํ;

จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, สุญฺญํ อาคมฺมิมํ ปุรํฯ

[1770]

‘‘สกุณี หตปุตฺตาว, สุญฺญํ ทิสฺวา กุลาวกํ;

กิสา ปณฺฑุ ภวิสฺสามิ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตีฯ

[1771]

‘‘สกุณี หตปุตฺตาว, สุญฺญํ ทิสฺวา กุลาวกํ;

เตน เตน ปธาวิสฺสํ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตีฯ

[1772]

‘‘กุรรี หตฉาปาว, สุญฺญํ ทิสฺวา กุลาวกํ;

จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, สุญฺญํ อาคมฺมิมํ ปุรํฯ

[1773]

‘‘กุรรี หตฉาปาว, สุญฺญํ ทิสฺวา กุลาวกํ;

กิสา ปณฺฑุ ภวิสฺสามิ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตีฯ

[1774]

‘‘กุรรี หตฉาปาว, สุญฺญํ ทิสฺวา กุลาวกํ;

เตน เตน ปธาวิสฺสํ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตีฯ

[1775]

‘‘สา นูน จกฺกวากีว, ปลฺลลสฺมิํ อนูทเก;

จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, สุญฺญํ อาคมฺมิมํ ปุรํฯ

[1776]

‘‘สา นูน จกฺกวากีว, ปลฺลลสฺมิํ อนูทเก;

กิสา ปณฺฑุ ภวิสฺสามิ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตีฯ

[1777]

‘‘สา นูน จกฺกวากีว, ปลฺลลสฺมิํ อนูทเก;

เตน เตน ปธาวิสฺสํ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตีฯ

[1778]

‘‘เอวํ เม วิลปนฺติยา, ราชา ปุตฺตํ อทูสกํ;

ปพฺพาเชสิ วนํ รฏฺฐา, มญฺเญ หิสฺสามิ ชีวิต’’นฺติฯ

ตตฺถ กณิการาวาติ สุวณฺณาภรณสุวณฺณวตฺถปฏิมณฺฑิตตฺตา สุปุปฺผิตา กณิการา วิยฯ

ยายนฺตมนุยายนฺตีติ อุยฺยานวนกีฬาทีนํ อตฺถาย คจฺฉนฺตํ เวสฺสนฺตรํ อนุคจฺฉนฺติฯ สฺวชฺเชโกวาติ โส อชฺช เอโกว หุตฺวา คมิสฺสติฯ อนีกานีติ หตฺถานีกาทีนิฯ คนฺธารา ปณฺฑุกมฺพลาติ คนฺธารรฏฺเฐ อุปฺปนฺนา สตสหสฺสคฺฆนกา เสนาย ปารุตา รตฺตกมฺพลาฯ หาหิตีติ ขนฺเธ กตฺวา หริสฺสติฯ ปวิสนฺตนฺติ ปวิสนฺตสฺสฯ กสฺมา จีรํ น พชฺฌเรติ กสฺมา พนฺธิตุํ ชานนฺตา วากจีรํ น พนฺธนฺติฯ ราชปพฺพชิตาติ ราชาโน หุตฺวา ปพฺพชิตาฯ โขมโกฏุมฺพรานีติ โขมรฏฺเฐ โกฏุมฺพรรฏฺเฐ อุปฺปนฺนานิ สาฏกานิฯ

สา กถชฺชาติ สา กถํ อชฺชฯ อนุชฺฌงฺคีติ อครหิตองฺคีฯ ปีฬมานาว คจฺฉตีติ กมฺปิตฺวา กมฺปิตฺวา ติฏฺฐนฺตี วิย คจฺฉติฯ ยาสฺสุ อิตฺถิสหสฺสานนฺติอาทีสุ อสฺสูติ นิปาโต, ยาติ อตฺโถฯ ‘‘ยา สา’’ติปิ ปาโฐฯ สิวายาติ สิงฺคาลิยาฯ ปุเรติ ปุพฺเพ นคเร วสนฺตีฯ อินฺทสโคตฺตสฺสาติ โกสิยโคตฺตสฺสฯ วารุณีวาติ เทวตาปวิฏฺฐา ยกฺขทาสี วิยฯ ทุกฺเขนาติ ปุตฺตวิโยคโสกทุกฺเขนฯ อาคมฺมิ มํ ปุรนฺติ อิมํ มม ปุตฺเต คเต ปุตฺตนิเวสนํ อาคนฺตฺวาฯ ปิเย ปุตฺเตติ เวสฺสนฺตรญฺเจว มทฺทิญฺจ สนฺธายาหฯ หตฉาปาติ หตโปตกาฯ ปพฺพาเชสิ วนํ รฏฺฐาติ ยทิ นํ รฏฺฐา ปพฺพาเชสีติฯ

เทวิยา ปริเทวิตสทฺทํ สุตฺวา สพฺพา สญฺชยสฺส สิวิกญฺญา สมาคตา ปกฺกนฺทิํสุฯ ตาสํ ปกฺกนฺทิตสทฺทํ สุตฺวา มหาสตฺตสฺสปิ นิเวสเน ตเถว ปกฺกนฺทิํสุฯ อิติ ทฺวีสุ ราชกุเลสุ เกจิ สกภาเวน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตา วาตเวเคน ปมทฺทิตา สาลา วิย ปติตฺวา ปริวตฺตมานา ปริเทวิํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1779]

‘‘ตสฺสา ลาลปฺปิตํ สุตฺวา, สพฺพา อนฺเตปุเร พหู;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, สิวิกญฺญา สมาคตาฯ

[1780]

‘‘สาลาว สมฺปมถิตา, มาลุเตน ปมทฺทิตา;

เสนฺติ ปุตฺตา จ ทารา จ, เวสฺสนฺตรนิเวสเนฯ

[1781]

‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, เวสฺสนฺตรนิเวสเนฯ

[1782]

‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺฐา, รถิกา ปตฺติการกา;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, เวสฺสนฺตรนิเวสเนฯ

[1783]

‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;

อถ เวสฺสนฺตโร ราชา, ทานํ ทาตุํ อุปาคมิฯ

[1784]

‘‘วตฺถานิ วตฺถกามานํ, โสณฺฑานํ เทถ วารุณิํ;

โภชนํ โภชนตฺถีนํ, สมฺมเทว ปเวจฺฉถฯ

[1785]

‘‘มา จ กญฺจิ วนิพฺพเก, เหฏฺฐยิตฺถ อิธาคเต;

ตปฺเปถ อนฺนปาเนน, คจฺฉนฺตุ ปฏิปูชิตาฯ

[1786]

‘‘อเถตฺถ วตฺตตี สทฺโท, ตุมุโล เภรโว มหา;

ทาเนน ตํ นีหรนฺติ, ปุน ทานํ อทา ตุวํฯ

[1787]

‘‘เต สุ มตฺตา กิลนฺตาว, สมฺปตนฺติ วนิพฺพกา;

นิกฺขมนฺเต มหาราเช, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒเนฯ

[1788]

‘‘อจฺเฉจฺฉุํ วต โภ รุกฺขํ, นานาผลธรํ ทุมํ;

ยถา เวสฺสนฺตรํ รฏฺฐา, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํฯ

[1789]

‘‘อจฺเฉจฺฉุํ วต โภ รุกฺขํ, สพฺพกามททํ ทุมํ;

ยถา เวสฺสนฺตรํ รฏฺฐา, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํฯ

[1790]

‘‘อจฺเฉจฺฉุํ วต โภ รุกฺขํ, สพฺพกามรสาหรํ;

ยถา เวสฺสนฺตรํ รฏฺฐา, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํฯ

[1791]

‘‘เย วุฑฺฒา เย จ ทหรา, เย จ มชฺฌิมโปริสา;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, นิกฺขมนฺเต มหาราเช;

สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒเนฯ

[1792]

‘‘อติยกฺขา วสฺสวรา, อิตฺถาคารา จ ราชิโน;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, นิกฺขมนฺเต มหาราเช;

สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒเนฯ

[1793]

‘‘ถิโยปิ ตตฺถ ปกฺกนฺทุํ, ยา ตมฺหิ นคเร อหุ;

นิกฺขมนฺเต มหาราเช, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒเนฯ

[1794]

‘‘เย พฺราหฺมณา เย จ สมณา, อญฺเญ วาปิ วนิพฺพกา;

พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘อธมฺโม กิร โภ’ อิติฯ

[1795]

‘‘ยถา เวสฺสนฺตโร ราชา, ยชมาโน สเก ปุเร;

สิวีนํ วจนตฺเถน, สมฺหา รฏฺฐา นิรชฺชติฯ

[1796]

‘‘สตฺต หตฺถิสเต ทตฺวา, สพฺพาลงฺการภูสิเต;

สุวณฺณกจฺเฉ มาตงฺเค, เหมกปฺปนวาสเส;

[1797]

‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;

เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺฐา นิรชฺชติฯ

[1798]

‘‘สตฺต อสฺสสเต ทตฺวา, สพฺพาลงฺการภูสิเต;

อาชานีเยว ชาติยา, สินฺธเว สีฆวาหเนฯ

[1799]

‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, อิลฺลิยาจาปธาริภิ;

เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺฐา นิรชฺชติฯ

[1800]

‘‘สตฺต รถสเต ทตฺวา, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;

ทีเป อโถปิ เวยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเตฯ

[1801]

‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;

เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺฐา นิรชฺชติฯ

[1802]

‘‘สตฺต อิตฺถิสเต ทตฺวา, เอกเมกา รเถ ฐิตา;

สนฺนทฺธา นิกฺขรชฺชูหิ, สุวณฺเณหิ อลงฺกตาฯ

[1803]

‘‘ปีตาลงฺการา ปีตวสนา, ปีตาภรณภูสิตา;

อาฬารปมฺหา หสุลา, สุสญฺญา ตนุมชฺฌิมา;

เอส เวสฺสนฺตรา ราชา, สมฺหา รฏฺฐา นิรชฺชติฯ

[1804]

‘‘สตฺต เธนุสเต ทตฺวา, สพฺพา กํสุปธารณา;

เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺฐา นิรชฺชติฯ

[1805]

‘‘สตฺต ทาสิสเต ทตฺวา, สตฺต ทาสสตานิ จ;

เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺฐา นิรชฺชติฯ

[1806]

‘‘หตฺถี อสฺสรเถ ทตฺวา, นาริโย จ อลงฺกตา;

เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺฐา นิรชฺชติฯ

[1807]

‘‘ตทาสิ ยํ ภิํสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;

มหาทาเน ปทินฺนมฺหิ, เมทนี สมฺปกมฺปถฯ

[1808]

‘‘ตทาสิ ยํ ภิํสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;

ยํ ปญฺชลิกโต ราชา, สมฺหา รฏฺฐา นิรชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ สิวิกญฺญาติ ภิกฺขเว, ผุสฺสติยา ปริเทวิตสทฺทํ สุตฺวา สพฺพาปิ สญฺชยสฺส สิวิรญฺโญ อิตฺถิโย สมาคตา หุตฺวา ปกฺกนฺทุํ ปริเทวิํสุฯ เวสฺสนฺตรนิเวสเนติ ตตฺถ อิตฺถีนํ ปกฺกนฺทิตสทฺทํ สุตฺวา เวสฺสนฺตรสฺสปิ นิเวสเน ตเถว ปกฺกนฺทิตฺวา ทฺวีสุ ราชกุเลสุ เกจิ สกภาเวน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตา วาตเวเคน สมฺปมถิตา สาลา วิย ปติตฺวา ปริวตฺตนฺตา ปริเทวิํสุฯ ตโต รตฺยา วิวสาเนติ ภิกฺขเว, ตโต ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน สูริเย อุคฺคเต ทานเวยฺยาวติกา ‘‘ทานํ ปฏิยาทิต’’นฺติ รญฺโญ อาโรจยิํสุฯ อถ เวสฺสนฺตโร ราชา ปาโตว นฺหตฺวา สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิโต สาทุรสโภชนํ ภุญฺชิตฺวา มหาชนปริวุโต สตฺตสตกํ มหาทานํ ทาตุํ ทานคฺคํ อุปาคมิฯ

เทถาติ ตตฺถ คนฺตฺวา สฏฺฐิสหสฺสอมจฺเจ อาณาเปนฺโต เอวมาหฯ วารุณินฺติ ‘‘มชฺชทานํ นาม นิปฺผล’’นฺติ ชานาติ, เอวํ สนฺเตปิ ‘‘สุราโสณฺฑา ทานคฺคํ ปตฺวา ‘เวสฺสนฺตรสฺส ทานคฺเค สุรํ น ลภิมฺหา’ติ วตฺตุํ มา ลภนฺตู’’ติ ทาเปสิฯ วนิพฺพเกติ วนิพฺพกชเนสุ กญฺจิ เอกมฺปิ มา วิเหฐยิตฺถฯ ปฏิปูชิตาติ มยา ปูชิตา หุตฺวา ยถา มํ โถมยมานา คจฺฉนฺติ , ตถา ตุมฺเห กโรถาติ วทติฯ

อิติ โส สุวณฺณาลงฺการานํ สุวณฺณธชานํ เหมชาลปฺปฏิจฺฉนฺนานํ หตฺถีนํ สตฺตสตานิ จ, ตถารูปานญฺเญว อสฺสานํ สตฺตสตานิ จ, สีหจมฺมาทีหิ ปริกฺขิตฺตานํ นานารตนวิจิตฺรานํ สุวณฺณธชานํ รถานํ สตฺตสตานิ, สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิตานํ อุตฺตมรูปธรานํ ขตฺติยกญฺญาทีนํ อิตฺถีนํ สตฺตสตานิ, สุวินีตานํ สุสิกฺขิตานํ ทาสานํ สตฺตสตานิ, ตถา ทาสีนํ สตฺตสตานิ, วรอุสภเชฏฺฐกานํ กุณฺโฑปโทหินีนํ เธนูนํ สตฺตสตานิ, อปริมาณานิ ปานโภชนานีติ สตฺตสตกํ มหาทานํ อทาสิฯ ตสฺมิํ เอวํ ทานํ ททมาเน เชตุตฺตรนครวาสิโน ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทาทโย ‘‘สามิ, เวสฺสนฺตร สิวิรฏฺฐวาสิโน ตํ ‘ทานํ เทตี’ติ ปพฺพาเชนฺติ, ตฺวํ ปุน ทานเมว เทสี’’ติ ปริเทวิํสุฯ เตน วุตฺตํ –

[1809]

‘‘อเถตฺถ วตฺตตี สทฺโท, ตุมุโล เภรโว มหา;

ทาเนน ตํ นีหรนฺติ, ปุน ทานํ อทา ตุว’’นฺติฯ

ทานปฏิคฺคาหกา ปน ทานํ คเหตฺวา ‘‘อิทานิ กิร เวสฺสนฺตโร ราชา อมฺเห อนาเถ กตฺวา อรญฺญํ ปวิสิสฺสติ, อิโต ปฏฺฐาย กสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามา’’ติ ฉินฺนปาทา วิย ปตนฺตา อาวตฺตนฺตา ปริวตฺตนฺตา มหาสทฺเทน ปริเทวิํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1810]

‘‘เต สุ มตฺตา กิลนฺตาว, สมฺปตนฺติ วนิพฺพกา;

นิกฺขมนฺเต มหาราเช, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒเน’’ติฯ

ตตฺถ เต สุ มตฺตาติ สุ-กาโร นิปาตมตฺโต, เต วนิพฺพกาติ อตฺโถฯ มตฺตา กิลนฺตาวาติ มตฺตา วิย กิลนฺตา วิย จ หุตฺวาฯ สมฺปตนฺตีติ ปริวตฺติตฺวา ภูมิยํ ปตนฺติฯ อจฺเฉจฺฉุํ วตาติ ฉินฺทิํสุ, วตาติ นิปาตมตฺตํฯ ยถาติ เยน การเณนฯ อติยกฺขาติ ภูตวิชฺชา อิกฺขณิกาปิฯ วสฺสวราติ อุทฺธฏพีชา โอโรธปาลกาฯ วจนตฺเถนาติ วจนการเณนฯ สมฺหา รฏฺฐา นิรชฺชตีติ อตฺตโน รฏฺฐา นิคฺคจฺฉติฯ คามณีเยหีติ หตฺถาจริเยหิฯ อาชานีเยวาติ ชาติสมฺปนฺเน ฯ คามณีเยหีติ อสฺสาจริเยหิฯ อิลฺลิยาจาปธาริภีติ อิลฺลิยญฺจ จาปญฺจ ธาเรนฺเตหิฯ ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆติ ทีปิจมฺมพฺยคฺฆจมฺมปริกฺขิตฺเตฯ เอกเมกา รเถ ฐิตาติ โส กิร เอกเมกํ อิตฺถิรตนํ รเถ ฐเปตฺวา อฏฺฐอฏฺฐวณฺณทาสีหิ ปริวุตํ กตฺวา อทาสิฯ

นิกฺขรชฺชูหีติ สุวณฺณสุตฺตมเยหิ ปามงฺเคหิฯ อาฬารปมฺหาติ วิสาลกฺขิคณฺฑาฯ หสุลาติ มฺหิตปุพฺพงฺคมกถาฯ สุสญฺญาติ สุสฺโสณิโยฯ

ตนุมชฺฌิมาติ กรตลมิว ตนุมชฺฌิมภาคาฯ ตทา ปน เทวตาโย ชมฺพุทีปตเล ราชูนํ ‘‘เวสฺสนฺตโร ราชา มหาทานํ เทตี’’ติ อาโรจยิํสุ, ตสฺมา เต ขตฺติยา เทวตานุภาเวนาคนฺตฺวา ตา คณฺหิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ กํสุปธารณาติ อิธ กํสนฺติ รชตสฺส นามํ, รชตมเยน ขีรปฏิจฺฉนภาชเนน สทฺธิญฺเญว อทาสีติ อตฺโถฯ ปทินฺนมฺหีติ ทียมาเนฯ สมฺปกมฺปถาติ ทานเตเชน กมฺปิตฺถฯ ยํ ปญฺชลิกโตติ ยํ โส เวสฺสนฺตโร ราชา มหาทานํ ทตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อตฺตโน ทานํ นมสฺสมาโน ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส เม อิทํ ปจฺจโย โหตู’’ติ ปญฺชลิกโต อโหสิ, ตทาปิ ภีสนกเมว อโหสิ, ตสฺมิํ ขเณ ปถวี กมฺปิตฺถาติ อตฺโถฯ นิรชฺชตีติ เอวํ กตฺวา นิคฺคจฺฉติเยว, น โกจิ นํ นิวาเรตีติ อตฺโถฯ

อปิจ โข ตสฺส ทานํ ททนฺตสฺเสว สายํ อโหสิฯ โส อตฺตโน นิเวสนเมว คนฺตฺวา ‘‘มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา สฺเว คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อลงฺกตรเถน มาตาปิตูนํ วสนฏฺฐานํ คโตฯ มทฺทีเทวีปิ ‘‘อหํ สามินา สทฺธิํ คนฺตฺวา มาตาปิตโร อนุชานาเปสฺสามี’’ติ เตเนว สทฺธิํ คตาฯ มหาสตฺโต ปิตรํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน คมนภาวํ กเถสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[1811]

‘‘อามนฺตยิตฺถ ราชานํ, สญฺชยํ ธมฺมินํ วรํ;

อวรุทฺธสิ มํ เทว, วงฺกํ คจฺฉามิ ปพฺพตํฯ

[1812]

‘‘เย หิ เกจิ มหาราช, ภูตา เย จ ภวิสฺสเร;

อติตฺตาเยว กาเมหิ, คจฺฉนฺติ ยมสาธนํฯ

[1813]

‘‘สฺวาหํ สเก อภิสฺสสิํ, ยชมาโน สเก ปุเร;

สิวีนํ วจนตฺเถน, สมฺหา รฏฺฐา นิรชฺชหํฯ

[1814]

‘‘อฆํ ตํ ปฏิเสวิสฺสํ, วเน วาฬมิคากิณฺเณ;

ขคฺคทีปินิเสวิเต, อหํ ปุญฺญานิ กโรมิ;

ตุมฺเห ปงฺกมฺหิ สีทถา’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺมินํ วรนฺติ ธมฺมิกราชูนํ อนฺตเร อุตฺตมํฯ อวรุทฺธสีติ รฏฺฐา นีหรสิฯ ภูตาติ อตีตาฯ

ภวิสฺสเรติ เย จ อนาคเต ภวิสฺสนฺติ , ปจฺจุปฺปนฺเน จ นิพฺพตฺตาฯ ยมสาธนนฺติ ยมรญฺโญ อาณาปวตฺติฏฺฐานํฯ สฺวาหํ สเก อภิสฺสสินฺติ โส อหํ อตฺตโน นครวาสิโนเยว ปีเฬสิํฯ กิํ กโรนฺโต? ยชมาโน สเก ปุเรติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘โส อห’’นฺติ ลิขิตํฯ นิรชฺชหนฺติ นิกฺขนฺโต อหํฯ อฆํ ตนฺติ ยํ อรญฺเญ วสนฺเตน ปฏิเสวิตพฺพํ ทุกฺขํ, ตํ ปฏิเสวิสฺสามิฯ ปงฺกมฺหีติ ตุมฺเห ปน กามปงฺกมฺหิ สีทถาติ วทติฯ

อิติ มหาสตฺโต อิมาหิ จตูหิ คาถาหิ ปิตรา สทฺธิํ กเถตฺวา มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปนฺโต เอวมาห –

[1815]

‘‘อนุชานาหิ มํ อมฺม, ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติ;

สฺวาหํ สเก อภิสฺสสิํ, ยชมาโน สเก ปุเร;

สิวีนํ วจนตฺเถน, สมฺหา รฏฺฐา นิรชฺชหํฯ

[1816]